प्रस्तावनाखंड : विभाग तिसरा. बुद्धपूर्वजग
प्रकरण ३ रें
असुरराष्ट्रसंस्थापनेच्या नंतरच्या इतिहासार्थ वेदावलोकन.
''आर्य'' शब्दाचा अर्थनिश्चय.- पुढील ॠग्वेदांतील अर्य, आर्य व तत्साधित शब्दांविषयींच्या उता-यांवरुन स्पष्ट होईल, की अर्य किंवा आर्य या दोन्ही शब्दांनीं महावंशवाचक (म्हणजे रेस Race हा अर्थ देणारा) एकहि उतारा वेदांत नाहीं. अर्थ सायणानुसार दिला आहे व इतर पंडितांचा अर्थाविषयीं मतभेद असल्यास तोहि दिला आहे.
प्रथमत: अर्य शब्द घेतला आहे आणि त्याचा वाक्यांत अर्थ जाडया अक्षरांनी दिला आहे.
अर्य हा शब्द आर्यवाचक अनेक ठिकाणीं नसून केवळ अरि शब्दाचें अनेकवचन म्हणून आला आहे. तथापि वाचकांच्या प्रत्यक्ष अवलोकनासाठीं म्हणून तसेहि उतारें दिले आहेत.
निसर्वसेन इषुधीरँसक्त समर्यो गा अजति यस्य वष्टि
[ॠ, १.३३.३.]
शकल सेनायुक्त श्रेष्ठ (इंद्र) भाता पाठिवर चढवितो. ज्याला गाई देण्याची इच्छा करतो त्याच्या घरीं चांगल्या रीतीनें गाई आणतो.
[अर्य = पालयिता (पंडित) ].
वनेम पूर्वीरर्यो मनीषा अग्नि: सुशोको विश्वान्यश्या:
(ॠ. १.७०.१)
(आम्हीं) स्तोत्रानें पुष्कळ शत्रूंना संहारुन टाकूं. सुप्रकाश अग्नि सर्व कर्में व्यापो.
दधन्नृतं धनयन्नस्य धीतिमादिदर्यो दिधिष्वो विभृत्रा:|
(ॠ. १.७१.३.)
आड्रि·रस ख-या (अग्नी) ला स्थापिते झाले. आणि अग्नीसंबंधी पूजाअर्चा धन समजूं लागले श्रेष्ठ अग्निहोत्र धारण करणारे अग्नीला भजूं लागले.
सनेम वाजं समिथेश्वर्यो भागं देवेषु श्रवसे दधाना: |
(ॠ. १.७३.५)
आम्हांला संग्रामांत शत्रूचें धन मिळो; मग यश मिळावें म्हणून आम्ही देवांना हविर्भाग देत जाऊं.
[अर्य: = अरि म्हणजे शत्रु याचें अनेकवचन (ग्रिफिथ, सायण व पंडित.) ]
यो अर्यो मर्तभोजनं पराददाति दाशुषे |
इन्द्रो अस्मभ्यं शिक्षतु..... ...... ||
(ॠ.१.८१,६)
जो प्रभु (इंद्र) हविर्दात्या उपासकाला उपर्युक्त अन्नादि पदार्थ देतो, ते पदार्थ तो इंद्र आम्हांला देवो.
[अर्य:=प्रभु=(इंद्र) पंडित ].
अन्तर्हिख्यो जनानामर्यो वेदो अदाशुषाम् |
(ॠ. १.८१.९)
हवि न अर्पण करणा-या लोकांच्या घरीं असलेलें धन तुला प्रभूला माहित आहे.
[अर्य:=सवेषां स्वामि: (प्रभु=इंद्र)पंडित]
पैद्वो वाजी सदमिद्धव्यो अर्य: |
(ॠ. १.११६.६).
पेदू नामक उपासकाच्या अश्वाची नेहमी धांवा करण्यासारखी (बोलावण्यासारखी) योग्यता आहे.- (पंडित)
[अर्य: = शत्रूणां प्रेरयिता (सायण) ]
युवं श्वेतं पेदव इन्द्रजूतमहिहनमश्विना दत्तमश्वम् |
जोहूत्रमर्यो अभिभूतिमुग्रं सहस्त्रसां वृषणं वीड्वड्गम् |
(ॠ. १.११८.९).
हे अश्वी हो, तुम्ही पेदूला शुभ्रवर्णाचा, इंद्रानें पाठविलेला शत्रूंना मारणारा, मोठयानें खिंकाळणारा, सामर्थ्यवान सहस्त्रावधि धन देणारा तरुण बळकट घोडा देते झालेत.
[अर्य: = अरे: शत्रो: अभिभूतिम् (ग्रिफिथ, सायण व पंडित)]
आनो भज मघवन् गोश्वर्यो (ॠ. १.१२१.१५). हे स्वामी (धनपती इंद्रा), तूं आम्हांला गाई मिळवून दे.
[अर्य: = स्वामी (सायण); अर्यः = धनपतिः (पंडित). अर्य: = शत्रु foe (ग्रिफिथ)]
अर्यो गिर: सद्य आजग्मुषी रोस्त्राश्वाकन्तूभयेश्वस्मे
(ॠ. १.११२.१४).
हे दैदिप्यमान (देव) आम्ही भाविकपणानें केलेल्या स्तुती आम्हां उभयतांवर कृपा करुन मान्य करोत.
[अर्य: = अरी: देवान्प्रति गन्त्री: = भाविका (पंडित).
अर्य: = अरणीयो विश्वेषां देवानां संघ: जग्मुषी: सायण ]
अध यदेषां पृथुबुध्नास एतास्तीर्थे नार्य: पौस्यानि तस्थु:
(ॠ.१.१६९,६)
ज्याप्रमाणें युद्धभूमीवर शत्रूंचीं सैन्ये उभीं असतात त्याप्रमाणें हे स्थूलजघन हरीण उभे आहेत.
[अर्य: = अरे: शत्रो: (सायण) अर्य: = रणोद्युक्तस्य स्वामिन: (पंडित, ग्रिफिथ) ]
तावामद्यतावपरं हुवेमोच्छन्त्यामुषसि वन्हिरुक्थै: |
नासत्या कुहचित् सन्तावर्यो दिवो नपाता सुदास्तराय ||
(ॠ.१.१८४,१)
हे नासत्य हो (अश्वीहो), तुम्हां द्युपुत्रांनां, तुम्ही कोठेहि असला तरी, उषःकाळ होतांच हवींनी व स्तोत्रांनी भक्तिपूर्वक यजमानासाठी आवाहन करुं. आज आव्हान करुं व उद्यां करुं,
[अर्य: = स्त्रोत्रशील (पंडित). अर्य: = ईरयिता (सायण) ]
भूरिचिदर्य: सुदास्तरायेषा मदन्त इषयेम देवा |
(ॠ.१.१८५.९).
देव हो स्तोते आम्ही अन्नयुक्त असें यजमानाला पुष्कळ धन इच्छितो.
विश्वा इदर्यो अभिदिप्स्वो मृधो बृहस्पतिर्विववर्हा रथाँइव
(ॠ.२.२३.१३).
स्वामी बृहस्पति, आमचा पराभम करणा-या; उपद्रव करणा-या व हिंसक अशा शत्रूंना रथाप्रमाणें तोडतो. (अनुपासक पंडित).
बृहस्पते अतियदर्यो अर्हाद्द्द्युमद्विभाति | तद्.... धेहि.....
(ॠ.२.२३,१५)
हे बृहस्पते, श्रेष्ठ मनुष्य जें योग्य मानील जें तेजोयुक्त असेल. तें दे.
अपां नपादसुर्यस्य मह्नाविश्वान्यर्यो भुवना जजान
(ॠ.२.३५,२).
स्वामी अग्नि बलसामर्थ्याने सर्व जग उत्पन्न करता झाला.
आ याहि पुर्वीरति चर्पणीराँ अर्य आशिष उप नो हरीभ्यास् |
(ॠ.३.४३,२).
(हे इंद्र) पुरातन लोकांना सोडून ये. (आणि आमचा) स्वामी तूं आमच्या प्रार्थना घोडयासह येऊन स्वीकार.
[अर्य: गमन करणा-या (पंडित).]
अनंन्ते अन्त: परिवीत आगाच्छुचि: शुक्रो अर्यो रोरुचान: |
(ॠ.४.१,७).
शुद्ध, तेजस्वी, देदीप्यमान (आणि) अनन्त अन्तरिक्षांत (स्वतेजानें) वेष्टिलेला प्रभु (अग्नि) येवो.
अतस्त्वं दृश्याँ अग्न एतान्पड्भि: पश्येरद्भुताँ अर्य एवै: |
(ॠ.४,२,१२).
म्हणून हे अग्ने (यज्ञाचा) स्वामी तूं अद्भुत व रम्य अशा देवांना पायांनी (ज्वालांनी) पाहतोस.
आ यूथेव क्षुमति पश्वो अख्यद्देवानां यज्जनिमान्त्युग्र |
मर्तानां चिदुर्वशीरकृप्रन्वृधे चिदर्य उपरस्यायो: ||
(ॠ.४.२.१८).
हे प्रबल अग्ने शब्द करणा-या पशूंच्या कळपांत पशु पहिल्या प्रमाणें मेघ पाहिले म्हणजे मनुष्याच्या कामना पूर्ण होतात, आणि अर्य (स्वामी) पेरलेल्या धान्याच्या आणि भृत्यांच्या संरक्षणाविषयीं समर्थ हातो.
[अर्य = गमनशील (पंडित).]
स ते जानाति सुमर्ति यविष्ठ य ईवते ब्रह्मणे गातुमैरत् |
विश्व्रान्यस्मै सुदिनानि रायो द्युन्नान्यर्यो विदुरो अभि द्यौत् ||
(ॠ.४.४,६).
हे सदा तरुणा अग्ने, जो गमन करणा-या स्तोत्याप्रीत्यर्थ स्तोत्रें म्हणतो. त्यावर तुझा अनुग्रह होतो ईश्वर असणारा तूं स्तोत्र करणा-या यजमानाला सर्व उत्तम संपत्ति, वैभव व चांगले दिवस दे.
यास्कानें अर्य शब्दाचा ईश्वर असा अर्थ केला आहे. निघण्टु मध्यें तसेंच आहे. सायणाचार्य बहुतेक ठिकाणीं स्वामि व क्वचित् स्थलीं शत्रु असा अर्थ करितात. रा. पंडित बहुतेक शत्रु व कांही ठिकाणी स्वामी असा अर्थ करितात. गमन करणारे चालून जाणारे किंवा येणारे असाहि अर्थ आहे.
एभि र्नृभिरिन्द्र त्वायुभिष्ट्वा मघवद्भि र्मघवन् विश्व आजौ |
द्यावो न घुन्मैरभि सन्तो अर्य: क्षपो मदेम शरदश्व पूर्वा: ||
(ॠ. ४.१६, १९).
हे इंद्र, सर्व संग्रामांत, धनवान् अशा तुझ्या भक्ताबरोबर द्युप्रदेशाप्रमाणें प्रकाशणारे आम्ही शत्रूंचा पराभव करण्याकरितां पुष्कळ रात्रीं व पुष्कळ वर्षे तुला स्तवूं.
इमं यज्ञं त्वमस्माकमिन्द्र पुरो दधत्सनिष्यसि क्रतुं न: |
श्वघ्नीव वाज्रिन्त्सनये धनानां त्वया वयमर्य आजिं जयेम ||
(ॠ.४.२०,३).
हे अर्य (स्वामी) इन्द्रा, तूं आमचा पुरस्कर्ता होऊन आमचा यज्ञ सेवन कर. हे वज्रधरा, धनलाभाकरितां पारध्याप्रमाणें युद्ध जिंकू असें क.
यदा समर्ये व्यचेदृघावा दीर्घे यदाजिमभ्यख्यदर्य: |
अचिक्रदद्दृषणं पत्न्यच्छा दुरोण आ निशितं सोमसुभ्दि: |
(ॠ.४.२४.८).
ज्या वेळी शत्रूंना मारणारा इन्द्र रणांत जातो, ज्या वेळीं स्वामी इन्द्र पुष्कळ युद्ध करितो, त्या वेळीं सोम पिऊन तर्र झालेल्या इन्द्रास त्याची पत्नी हांका मारते.
आ न: स्तुत उप वाजेभिरुती इन्द्र याहि हरिभिर्मन्दसान: |
तिरश्विदर्य: सवना पुरुण्याड्·गूषेभिर्गृणानं: सत्यराधा: |
(ॠ.४.२९,१).
हे इन्द्रा, आनंदी, स्वामी, गायलेला, व सत्यधन असा तूं, अन्नासह पूर्ण अशा आमच्या यज्ञांत संरक्षणाकरितां घोडयासह ये.
उत वाजिनं पुरुनिष्षिध्वानं दधिक्रामु ददथुर्विश्वकृष्टिम् |
ॠजिप्यं श्येनं प्रुषितप्सुमाशुं चर्कृत्यमर्यो नृपतिं न शूरम् ||
(ॠ.४.३८,२).
आणि बलवान्, पुष्कळ शत्रूंचा पराभव करणा-या दधिका देवाला सकल लोक ज्याची आज्ञा मानतात, सरळ व स्तुत्य गमन करणारा दीप्तरुपी शत्रूंचा नाश करणा-या शूर राजाप्रमाणें असणा-या देवाला द्यावापृथिवी धारण करितात.
विहि होत्रा अवीतां विपो न रायो अर्य: |
वाय वा चन्द्रेण रथेन याहि सुतस्य पीतये ||
(ॠ.४.४८,१).
जसा एखादा शत्रूंना कांपविणारा अर्य संपत्ति (उपभोगितो) त्याप्रमाणें तूं अभक्षित आहुति भक्षण कर. तूं आल्हादकारक रथानें सोमरस पिण्यासठी ये.
बृहस्पत इन्द्र वर्धतं न: स चा सा वां सुमतिर्भूत्वेस्म |
अविष्टं धियो जिगृतं पुरंधीर्जजस्तमर्यो वनुषामराती: |
(ॠ.४.५०,११).
हे बृहस्पते, हे इन्द्रा, तुम्ही आमची अभिवृद्धि करा. तुमची अनुग्रह बुद्धि आमचेवर होवो. कर्मे रक्षा आमची स्तुति ग्रहण करा, आमचे शत्रु (अर्य) नष्ट करा.
[अर्य देवहीन (विशेषण) पंडित]
तुविग्रीव्रो वृषभो वावृधानो शत्र्वर्य: सग्नजाति वेद: |
(ॠ.५.२,१२).
बहुज्वालायुक्त, (इच्छा) पूर्ण करणारा व वाढणारा अग्नि शत्रूंचें (अर्य:) धन सहज प्राप्त करुन देतो.
या इत्था मघवन्ननु जोषं वक्षो अभिप्रार्य: सक्षि जनान् |
(ॠ.५.३३,२).
हे इन्द्रा, जीं स्त्रोत्रें तूं प्रेमपूर्वक म्हणतोस तीं म्हणून आमच्या शत्रूला पराभूत कर.
प्रार्य स्तुषे तुविमघस्य दानम्
(ॠ.५.३३,६).
मी श्रेष्ठ व धनवानाच्या दानाची स्तुति करितों.
सहस्त्रा मे च्यवतानो ददान आनुकमर्यो वपुषेनार्चत् |
(ॠ.५.३३,९).
मला अपरिमित धन देणा-या च्यवतानानें शरीरावर घालण्याचे अलंकार दिले.
सहस्त्रसामाग्निवेशिं गृणीषे शत्रिमग्न उपमां केतुमर्य: |
(ॠ.५.३४.९).
हे अग्ने अर्य असा मी अपरिमित धन देणारा अग्निवेशसुत शत्रीला स्तवितो.
तं नाकमर्यो अगृभीतशोचिषं रुशत्पिप्पलं मरुतो विधूनुथ |
(ॠ.५.५४,१२).
हे मरुतांनो गमन करणारे तुम्ही ह्या आदित्याला (आणि) शुभ्रवर्ण तेजस्वी उदकाला हलवा (म्हणजे तें खाली पडेल).
नाना ह्य १ ग्नेवसे स्पर्धन्ते रायो अर्य: |
तुर्वन्तो दस्युमायवो व्रतै: सीक्षन्तो अव्रतम् |
(ॠ.६.१४,३).
अग्ने शत्रूंची संपत्ति तुझ्या स्तोत्यांच्या रक्षणाकरितां अनेक प्रकारें स्पर्धा करिते. दस्यूंचा क्षय करणारे व व्रतांनी व्रतविरोधी लोक पराभूत करण्याची इच्छा करणारे स्तोते लोक आहेत.
स त्वं दक्षस्यावृको वृधोभूरर्य: परस्यान्तरस्य तरुष: |
(ॠ.६.१५,३).
अग्ने, त्रास न देणारा तूं अनुष्ठानसमर्थ लोकांस उत्कर्षयुक्त करतोस आणि दूरच्या आणि जवळच्या शत्रूंपासून रक्षण करणारा होतोस.
तरन्तो अर्यो अरातीर्वन्वन्तो अर्यो अराती: |
(ॠ.६.१६,२७).
गमन करणा-या शत्रुसेना उल्लंघून जाणारे व गमन करणा-या शत्रूसेनांचे हिंसा करणारे होतात.
द्यौ र्नय इन्द्राभिभूमार्य स्तस्थौ |
(ॠ.६.२०,१).
द्यौ ज्याप्रमाणें भूतमात्राचें आक्रमण करितो, त्याप्रमाणें इंद्र संग्रामांत शत्रूचें अतिक्रमण करील.
मित्रोनो अत्र वरुणश्व पूषार्यो वशस्य पर्ये तास्ति |
(ॠ.६.२४,५).
मित्र, वरुण, पूषा आणि प्रेरक सूर्य हे देव, हे इंन्द्रा आमच्या इच्छित फलाला पूर्ण करणारे होवोत.
अधस्मा ते चर्पणयो यदेजानिन्द्र त्रातोत भवा वरुता |
अस्माकासो ये नृतमासो अर्य इन्द्रसूरयो दधिरे पुरो न: ||
(ॠ.६.२५,७).
आणि हे श्रेष्ठ (अर्य) इंन्द्रा, तुझे लोक ज्यावेळीं (भीतीने) कंपित होतात त्यावेळीं तूं त्यांचा त्राता हो, आणि परामर्श घेणारा हो तुझ्याकडे येणा-या आमच्या लोकांचा व स्तोत्र करणारांचा संरक्षण करणारा हो.
स तु श्रुधि श्रुत्या यो दुवोयुर्द्यो र्न भूमाभिरायो अर्य: |
(ॠ.६.३६,५).
हे इन्द्रा मजेदार स्तोंत्रे ऐक आमची सेवा इच्छिणारा शत्रूंचें धन अभिभूत करतोस, तो तूं आमचीं स्तोत्रें ऐक.
तत्सुनो विश्वे अर्य आ सदा गृणन्ति कारव: |
(ॠ.६.४५.३३).
(त्या बृबला) आमचे सर्व स्तुति (प्रे्ररित) करणारे अर्य गातात.
मानस्तारीन्मघवन्रायो अर्य: |
(ॠ.६.४७,९).
हे इन्द्र, दुसरा कोणीहि धनाचा स्वामी आमचीं धनें नाहींशीं न करो.
आमापूषन्नुपद्रवशंसिष न्नुते अपि कर्ण आवृणे अघा अर्यो अरातय: |
(ॠ.६.४८,१६).
हे पूषन् माझ्या रक्षणाकरितां धांव. हे प्रकाश देणा-या हिंसक आणि चालून येणा-या शत्रूंना पीडा दे. मी तुझ्या कानाजवळ प्रशंसा करितों.
अभिचष्टे सूरो अर्य एवान् |
(ॠ.६.५१,२).
स्वामी (होऊन) सर्व इच्छा प्रकाशित करतो.
इन्द्राग्नी तपन्ति माघा अर्यो अरातय: |
अपद्वेषांस्याकृतं युयुतं सूर्यादधि ||
(ॠ.६.५९,८).
हे इन्द्राग्नी हो, हिंसक आणि चालून येणा-या शत्रु (सेना) पीडा देतात. त्यांना नाहींसे करा. शत्रूंना (मारुन टाक) सूर्यापासून वेगळे कर.
इन्धे राजा समर्यो नमोभि: |
(ॠ.७.८,१)
तेजस्वी, (आमचा) स्वामी अग्नि स्तुति करुन प्रज्वलित केला जातो.
स शर्धदर्यौ विषुणस्य जन्तो: |
(ॠ.७.२१,५).
स्वामी इन्द्र भयंकर प्राण्यांच्या (हिंसेविषयीं) उत्सुक होवो.
वन्वन्तु स्माते वसासमीके भीतिमर्यो बनुषां शवांसि |
(ॠ.७.२१,९).
हे इन्द्र, तुझ्या कृपेनें युध्दांत शत्रूंची स्वारी आणि हिंसकांचीं बलें यांचा स्तोते नाश करितात.
मानो निदे च वक्तवेर्यो रम्धी रराव्णे
(ॠ.७.३१,५).
हे स्वामी (अर्य:) ! आम्हाला निंदकाच्या, मर्मभेदी भाषण करणा-याच्या व अनुदाराच्या स्वाधीन करुं नकोस.
उत न एषु नृषु श्रवोधु: प्रराये यन्तु शर्धन्तो अर्य: |
(ॠ.७.३४,१८).
(आमच्या) ह्या लोकांत देवांना अन्न दिलें जावो. धनाकरितां हपापलेले आमचे शत्रू नष्ट होवोत.
ते चिद्धि पूर्वीरभिसन्ति शासा विश्वाँ अर्य उपरताति वन्वन् |
इन्द्रो विभ्वाँ ॠभुक्षावाजो अर्य: शत्रोर्भिथत्या कृष्णवन्वि नृम्णम् |
(ॠ.७.४८,३).
ते देव पुष्कळ (आमच्या शत्रुसेना) आयुधानें पराभूत करितात. आणि त्यांनी आयुधानें युध्दांत शत्रुला पराभूत केलें. शत्रूंवर गमन करणारे विभ्वन्, ॠभुक्षा, वाज हे देव शत्रूचें बल हिंसेनें नाहीसें करोत.
अधस्मानो मरुतो रुद्रियासस्त्रातारोभूत पृतनास्वर्य: |
(ॠ.७.५६,२२).
आतां हे रुद्रपुत्र मरुतहो, युध्दांत शत्रुसेनेपासून आमचें रक्षण करा.
सीक्षन्त मन्युं मधवानो अर्य उरु क्षयाय चक्रिरे सुधातु |
(ॠ.७.६०,११).
स्तोत्याची स्तोत्रें उदार देव ऐकतात. व त्याला राहण्याकरितां स्थान करितात.
मित्रस्तन्न्नो वरुणो देवो अर्य: प्रसाधिष्ठेभि: पथिभिर्नयन्तु
(ॠ.७.६४,३).
मित्र, वरुण आणि अर्यमा हे तीन देव (योग्यासाठीं) साधक मार्गानें प्राप्त होवोत.
तिरो अर्यो हवनानि श्रुतं न: |
(ॠ.७.६८,२.)
(आमच्या) शत्रूंचीं बोलावणीं टाकून आमचीं बोलावणीं ऐका.
इन्द्रावरुणावभ्यातपन्ति माघान्यर्यो वनुषामरातय:
(ॠ.७.८३,५)
हे इन्द्रावरुणहो, शत्रूंचीं शस्त्रें मला त्रास देतात. आणि हिंसकांपैकीं (जे) शत्रु (ते) त्रास देतात.
अचेतयदचितो देवो अर्य: |
(ॠ.७.८६,७)
स्वामी आम्हां अज्ञानांस ज्ञान देवो.
आदेवासो नितोशनासो अर्य: |
घ्नन्तो वृत्राणि सूरिभि: ष्याम |
(ॠ.७.९२,४).
जे देवयुक्त (म्हणूनच) शत्रूला मारणारे त्या स्तोत्याकडून शत्रूला मारणारे आम्ही होऊं या.
प्रतत्ते अद्य शिपिविष्ट नामार्य: शंसामि वयुनानि विठाम् |
(ॠ.७.१००,५),
हे प्रकाशव्याप्त, श्रेष्ठ व ज्ञातव्य जाणणारा मीं आज तुझी अत्यन्त स्तुति करितों.
वितर्तूर्यन्ते मघवन्,विपश्चितोर्यो विपो जनानां
(ॠ.८.१,४)
हे मधवन्, तुझे स्तोते चाल करुन जाणारे (अर्य:) व शत्रूंना कांपवणारे होत्साते त्यांच्यावर अनेक संकटें आणतात.
अदान्मै पौरुकुत्स्य: पश्चाशतं त्रसदस्युर्वधूनाम् |
मंहिष्ठो अर्य: सत्पति: |
(ॠ.८.१९,३६).
मोठा उदार, स्वामी किंवा अभिगम्य, स्तोत्यांचा चहाता अशा पुरुकुत्सपुत्र त्रसदस्यूनें मला पन्नास दासी दिल्या.
दृह्ळाचिदर्य: पसृशाभ्याभर न ते दामान आदभे
(ॠ.८.२१,१६).
हे इन्द्र, आमचा स्वामी असणारा तूं आम्हाला स्थिर संपत्ति दे. आम्हाला थोर कर, (कारण) तुझीं दानें कोणीहि काढून घेऊं शकत नाहीं.
अर्यो गयं मंहमानं विदाशुषे
(ॠ.८.२४,२२).
श्रेष्ठ इन्द्र हविर्भाग देणारांनां मोठें गृह (देतो).
आयाह्यर्य आपरिस्वाहा सोमस्य पीतये |
(ॠ.८.३४,१०).
ईश्वर असणारा तूं सर्व बाजूंनी ये. तुला पिण्याकरितां सोम अर्पण करितों.
न्यरातीरराव्णां विश्वा अर्यो अरातीरितो युच्छन्तु
(ॠ.८.३९,२).
हे अग्ने, हविर्भाग देणा-यांच्या शत्रूंस नाहीसें कर. सर्व (अर्य) शत्रू नाहीसे होवोत.
अलर्ति दक्ष उत मन्युरिन्दो मा नो अर्यो अनुकामं परादा :
(ॠ.८.४८,८).
हे इन्द्रो, (आमचा) बलाढय शत्रु जावो. क्रोध नाहींसा होवो आणि अशा शत्रूस आमच्या इच्छेप्रमाणें नाहीसें कर.
येन वंसाम पृतनासु शर्धतस्तरन्तो अर्य आदिश: |
(ॠ.८.४९,१२).
ज्याच्या योगानें संग्रामांमध्यें शस्त्रें फेंकणा-या शत्रूंनां आम्ही जिंकतों.
विपोर्यो मानस्य स क्षय: |
(ॠ.८.५२,७).
तो श्रेष्ठ इन्द्र स्तोत्याच्या मानाचें स्थान आहे.
विश्वाँ अर्यो विपश्चिवितो तिख्यस्तूयमागहि |
अस्मे धेहि श्रवो बृहत्
(ॠ.८.५४,९).
(हे इन्द्र) स्वामी तूं सर्व स्तोत्यांकडे पहा. त्याकरितां तूं जलदीनें ये व आम्हांला यश दे.
तिरश्चिदर्य: सवना वसो गहि शविष्ट श्रुधिमे हवम् |
(ॠ.८.५५,१२).
शत्रूंच्या यज्ञाचा तिरस्कार करुन हे अर्य इन्द्र ये. आणि हे बलवन् मी केलेली स्तुति ऐक.
आपवमान नो भरार्यो अदाशुषो गयम् | कृधि प्रजावतीरिष: ||
(ॠ.९.२३,३).
हे पवमान, सोम न देणा-यांचें शत्रूंचे धन आम्हाला दे व आम्हांस प्रजा व अन्नयुक्त कर.
एना विश्वान्यर्य आद्युम्नानि मानुषाणाम् |
सिषासन्तो वनामहे |
(ॠ.९.६१,११).
ह्या सोमानें मनुष्याचीं सर्व अन्ने, चालून जाणारे आणि उपभोगणारे आम्ही उपभोगूं.
अर्यो नशन्त सनिषन्त नो धिय: |
(ॠ.९.७९,१).
शत्रू नष्ट होवोत. आणि आमचीं कर्मे आमचे आवडते देव उपभोगोत.
[अर्य: =नास्तिक-ग्रिफिथ.]
अर्यो विशां गातुरेति प्रयदानड् दिवो अन्तान् कविरभ्रं दीद्यान: |
(ॠ.१०.२०,४).
यजमानांचा गमनशील तेजस्वी व मेधावी अग्नि ज्या वेळीं वर जातो त्यावेळी तो आकाश व्यापितो.
गावो यवं प्रयुता अर्यो अक्षन्ता अपश्यं सह गोपाश्वरन्ती: |
हवा इदर्यो अभित: समायन् कियदासु: स्वपतिश्र्छन्दयति ||
(ॠ.१०.२७,८).
धार्मिक लोकांनी दिलेले यव ह्या गाई खात आहेत आणि त्या गोपालांच्या भोंवतालीं जमल्या आहेत हें मी पहात आहें. ते धार्मिक लोक त्या गांईना आपल्याकडे हांक मारितात पण ते त्यांच्यापासून कसली अपेक्षा करीत आहेत ?
[१ अर्य=स्वामी (सायणाचार्य) २ वरील अर्थ ग्रिफीथ.]
सिषक्त्यर्य: प्र युगा जनानां सद्य: शिश्ना प्रमिनानो नवीयान्
(ॠ.१०.२७,१९).
तात्काल राक्षसवृन्दाला मारणारा, व तरुण असा स्वामी इन्द्र लोकांचे यज्ञांत येतो.
अक्षैर्मादीव्य: कृषिमित्कृषस्व वित्ते रमस्व बहु मन्यमान: |
तत्र गाव: कितब तत्र जाया तन्मे विचष्टे सवितायमर्य: ||
(ॠ.१०.३४,१३).
हे कितव, तूं जुगार खेळूं नकोस. शेतकीच कर. पैशाला जप. शेतकी केल्यानें पत्नी, गाई, बैल सर्व कांही मिळतें. असें सर्व प्रेरक ईश्वरानें मला सांगितलें आहे.
अस्तेव सु प्रतरं लायमस्यन् भूषन्निव प्रभरा स्तोममस्मै |
वाचा विप्रास्तरत वाचमर्यो नि रामय जरित: स्तोम इन्द्रं ||
(ॠ.१०.४२,१.)
ज्याप्रमाणें धनुर्धारी आपला बाण दूर सोडतो त्याप्रमाणें याला स्तोम भूषवून अर्पण कर; अहो विप्र ! तुम्ही आपल्या स्तुतीनें शत्रूंचें (अर्य:) तोंड बंद करा; हे जरित ! माझ्या सोमयागांत तूं इन्द्राला रमव.
अभीश्वsर्य: पौस्यैर्भवेम |
(ॠ.१०.५९,३).
आम्ही शत्रूला सामर्थ्यानें पराभूत करुं, असें कर.
विदद्धयsर्यो अभिभूति पौस्यं
(ॠ.१०.७६,२).
शत्रूंना पराभूत करणारें बल यजमान मिळवितो.
विहि सोतोरसृक्षत नेन्द्रं देषममंसत |
यत्रा मदद्रृषाकपिरर्य: पुष्टेषु मत्सखा विश्वस्मा-दिन्द्र उत्तर: ||
(ॠ.१०.८६,१.)
सोमयागाकरितां पाठविलेले स्तोते जेथें इन्द्राला देव मानीतनासे झाले; पण त्या ठिकाणी स्वामी (अर्य:) वृषाकपि माझा सखा सोमपानानें तृप्त झाला. तरी सुद्धां इन्द्र सर्व जगांत श्रेष्ठ आहे.
किमयं त्वां वृषाकपिश्चकार हरितो मृग: |
यस्मा इरस्यसी दुन्वर्यो वा पुष्टिमद् वसु विश्वस्मादिन्द्र उत्तर : ||
(ॠ.१०.८६,३.)
हरित वर्णाचा मृग जो वृषाकपि त्यानें तुझें काय केलें आहे ? की तूं त्याला उदार (अर्य:) होऊन पोषयुक्त धन देतोस. इन्द्र सर्व जगांत श्रेष्ठ आहे.
विय: पृष्ठेव जनिमान्यर्य इन्द्रश्चिकाय न सखायमीषे
(ॠ.१०.८९,३).
यज्ञांत उत्पन्न झालेलीं पृष्ठस्तोत्रें म्हटली म्हणजे इन्द्र शत्रूंचा नाश करितो. त्याला मित्राची जरुर लागत नाही.
[अर्य: = श्रेष्ठ: ग्रिफिथ.]
व्यर्थ इन्द्र तनुहि श्रवांसि
(ॠ.१०.११६,६)
हे इन्द्र स्वामी तूं आम्हांला अन्न दे.
विषुविश्वा अरातयोर्यो नशन्त नो धिय: |
(ॠ.१०.१३३,३.)
सर्व चाल करुन येणा-या (अर्य:) आमच्या शत्रूंना मारुन टाक व आमचीं कर्मे प्रवृत्त कर.
अर्यो वा गिरो अभ्यर्च विद्वान् ॠषीणां विप्र: सुमतिं चकान: |
(ॠ.१०.१४८,३).
मंत्रद्रष्टया ॠषींचा अनुग्रह इच्छिणारा ज्ञाता व स्वामी अशा इन्द्रा स्तोत्याची स्तुति ऐकून सत्कार कर.
संसमिद्युवसे वृषन्नप्रे विश्वान्यर्य आ |
(ॠ.१०.१९१,१.)
हे शूर अग्नं ! स्वामी (अर्य:) ! तूं सर्व भूतजात वस्तू एकत्र जमवितोस.
वरील ८८ उता-यांचे थोडेसे पृथक्करण करुं. अर्य याचे आपणांस जे अनेक अर्थ दिसतात, ते येणेंप्रमाणें:- अर्य याचा एक अर्थ शिष्ट, स्वामी किंवा श्रेष्ठ असा उच्च भावदर्शक आहे. अर्य: हा शब्द जेथें इन्द्र किंवा अग्नि यांचे विशेषण असेल तेथें तो शब्द अर्थात् गुणवाचक श्रेष्ठ, शिष्ट, प्रभु, स्वामी अशा अर्थीचं होय. या अर्थाचे व्यंजक उतारे येणेंप्रमाणें:-
१.३३,३; १.८१,६; १.८१,९; १.१२१,१५ (सा.पं).१.१२२,१४; १.१८४,१; २.२३,१३; २.२३,१५; २.३५,२; ३.४३,२; ४.१,७; ४.२,१२ ;४.४,६; ४.२०,३; ४.२४,८; ४.२९,१; ४.३८,२; ४.४८,१; ५.३३,६; ५.३३,९; ५.३४,९; ६.२४,५; ६.२५,७; ६.४७,९; ७.८,१; ७.२१,५; ७.३१,५; ७.८६,७; ७.१००,५; ८.१९,३६; ८.२१,१६; ८.२४,२२; ८.३४,१०; ८.५५,१२; १०.२०,४; १०.२७,८; १०.२७,१९; १०.३४,१३; १०.८६,१ व ३; १०.१९१,१; १०.११६,६; १०.१४८,३;
अर्य: हें अरि शब्दाचें अनेकवचन जेव्हां असेल तेव्हां तो उतारा विचारास अग्राह्य होय. तथापि आम्ही ते सर्व उतारे अशाकरितां घेतले आहेत कीं, कांही ठिकाणी दुसरा अर्थ निघणें शक्य आहे. शत्रुवाचक अर्य: शब्द वापरणारे उतारे येणेप्रमाणें.
१.७०,१; १.७३,५; १.११८,९; १.१२१,१५ (ग्रि.); १.१६९,६; ४.१६,१९; ५.३३,२; ६.१४,३; ६.१५,३; ६.२०,१; ६.३६,५; ७.२१,९; ७.३४,१८; ७.४८,३; ७.५६,२२; ७.६८,२; ७.९२,४; ८.४८,८; ८.४९,१२; ९.२३,३; ९.७९,१; १०.४२,१; १०.५९,३; १०.७६,२; १०.८९,३;
मालक, वैश्य, नागरिक अशा अर्थी शब्दाचा उपयोग अनेक ठिकाणी आला आहे. जेथें वक्ता स्वत:च्या वर्गासंबंधानें बोलत आहे, तथापि जेथें कोणत्याहि विशिष्ट विधानानें त्याचें वर्गस्वरुप निश्चित होत नाहीं. व जेथें टीकाकारांनी स्तोता असा त्याचा अर्थ लावून काम भागविलें आहे असेहि उतारे आहेत ते ४.२,१८; ४.२०,३.
जेथे शत्रुवाचक अर्य: शब्दाचा उपयोग झाला आहे. तथापि शत्रुवाचक दुसरा शब्द आहे असेहि उतारे आहेत. ४.५०,११; ६.१६,२७; ६.४८,१६; ७.८३,५; ८.३९,२.
गमन करणारे चालून येणारे हाहि एक अर्थ आहे. कांही ठिकाणीं (उ.९.६१,११) एकाच शब्दसमुच्चयाचे भिन्न अर्थ व्यक्त झाले आहेत. राय: अर्य (अर्यो राय:) या ठिकाणी दोन अर्थ केलेले आहेत. धनांचा स्वामी किंवा शत्रूंचें धन उ. ६.४७,९
अर्य हे पुष्कळदां इंद्र वगैरेंचें विशेषण केलें आहे. जेथें शत्रूचा असाहि अर्थ केला आहे त्या ॠचांत देखील तो शब्द शत्रूचा अशा अर्थी न लावतां इन्द्राचें विशेषण या अर्थी लावण्यासारखा असतो. अर्यमा असाहि एक (७.६४,३) अर्थ आहे.
वरील उता-यांवरुन असें दिसून येईल कीं, अर्य या शब्दाचें वेदकालीन लोकांच्या वंशनिश्चयास अगर राष्ट्रनिश्चयास पोषक असे उतारें नाहींतच.
आतां अर्य या शब्दाचीं दुसरीं रुपें घेऊं
योदेह्यो ३ अनमयद्वधस्नैर्योअर्यपत्नीरुषसश्चकार |
सनिरुध्यानहुषो यह्वो अग्निर्विशश्चक्रेबलिहृत:सहोभि: ||
(ॠग्वेद:७.६,५).
ज्या अग्नीनें आयुधांनी आसुरी विद्येचा मोड केला व उषांस सूर्यपत्नी केलें त्यानें बलानें प्रजांचा निरोध करुन नहुषाच्या हस्तगत केल्या.
वृषान कुद्ध: पतयद्रजस्वा यो अर्यपत्नी रकृणोदिमां अप: |
(ॠग्वेद १०.४३,८; अथर्व २०.१७,८)
तो क्रुद्ध वृषभाप्रमाणें लोकांत जोरानें गेला आणि हें पावसाचें पाणी त्यानें (जगाचा) स्वामी (इंद्र) त्याच्या ताब्यांत आणलें.
वहन्तुत्वा रथेष्ठामाहर यो रथयुज: |
तिरश्चिदर्ये सवनानि वृत्रहन्नन्येषां या शतक्रतो ||
(ॠ.८.३३,१४).
हे शतक्रतो ! वृत्रहंत्या ! रथांत बसलेल्या तुला ईश्वराला (अर्य), रथाला जोडलेले घोडे इतरांच्या सवनांना बाजूला सारुन, आमच्या सवनांकडे आणोंत.
तिरश्चिदर्यया परि वर्तिर्यातमदाभ्यामाध्वी मम श्रुतंहवम् ||
(ॠ.५.७५,७).
अहिंसकानो ! अहो स्वामीहो (अर्यया), दूर देशाहून आमच्या यज्ञगृहाला या; मधुविद्या जाणणारांनो ! माझें आव्हान ऐका !
कृष्णादुदस्थादर्या ३ विहायाश्चिकित्सन्ती मानुषाय क्षयाय ||
(ॠ.१.१२३,१).
ही पूजनीय (अर्या) व महान् उषा मनुष्यांच्या वसतीला प्रकाश द्यावा म्हणून अंधारातून उगवत आहे.
ताहि देवानामसुरा तावर्यातान: क्षिती: करत मूर्जयन्ती: ||
(ॠ.७.६५,२).
ते (दोघे) देवांमध्यें बलिष्ठ आहेत; ते ईश्वर (अर्या) आमची जमीन प्रजा वगैरे उर्जितावस्थेस आणोत.
अस्य स्तोमे मघोन: सख्ये वृद्धशोचिष: |
विश्वा यस्मिन्तुविश्वणि समर्ग्रे शुष्ममादधु: ||
(ॠ.५.१६,३.).
सर्व कांही या धनवान् व ज्याचें तेज वाढत आहे अशा (अग्नी) च्या स्तोमावर व सख्यावर अवलंबून आहे; सर्व ॠत्विज या बहुभावी स्वामी (अर्ये) च्या ठिकाणी बल घालतात.
यस्यायं विश्व आर्यो दास: शेवधिपा अरि: |
तिरश्चिदर्ये रुशमे पवीरवि तुभ्येत्सो अज्यते रयि: ||
(ॠ.८.५१,९).
हे सर्व आर्य व दास ज्याचे आहेत तो उत्तम धनेश्वर होय. हे धर्मिष्ट (अर्ये) रुशम पवीरवा ! तुला तें धन प्राप्त झालेलें आहे.
सन्ति ह्य १ र्य आशिष इन्द्र आयुर्जनानाम्
(ॠग्वेद ८.५४,७)
श्रेष्ठ व्यक्तीवर (अर्ये) आमच्या आशा अवलंबून आहेत लोकांचें जीवित इंद्राच्या ठिकाणीं आहे. (ग्रिफिथप्रमाणें अर्येचा अर्थ घेतला आहे.)
अर्यपत्नी या शब्दाचा सूर्यपत्नी असा अर्थ (७.६.५) होतो. पण दुस-या १०.४३,८ मध्यें अर्य याचा अर्थ स्वामी असा व पत्नी याचा अर्थ स्वाधीन असा केला गेला आहे. ८.३३,१४ मध्यें ईश्वर आणि ५.७५,७; ५.१६,३; मध्यें स्वामी असा अर्थ आहे. १.१२३,१ मध्यें अर्या हें विशेषण पूजनीय किंवा मानार्ह इ. अर्थानें उषेस लावलें आहे. ७.६५,२; ८.५१,९; ८.५४,७. मध्यें श्रेष्ठ असाच अर्थ आहे.
आतां आर्य शब्दाकडे वळूं. येथें ऐतिहासिक महत्वाचे कांही उतारे दृष्टीस पडतात.
इन्द्रो विश्वस्यदमिता विभीषणो ययावशं नयति दासमार्य:
(ॠ.५.३४,६).
विश्वाचें दमन करणारा भयजनक स्वामी (आर्य:) जो इंद्र ता इच्छेस येइल त्याप्रमाणें दासांनां वश करतो. (सायणाचार्य).(ज्याप्रमाणें आर्य दास लोकांनां इच्छेप्रमाणें वाकवितो त्याप्रमाणें इंद्र-असा ग्रिफिथ अर्थ करतो.)
योनो दास आर्योवा पुरुष्टुतादेव इंद्र युधये चिकेतति |
अस्माभिष्ठे सुषहा: सन्तु शत्रवस्त्वया वयं तान्वनुयाम संगमे |
(ॠग्वेद.१०.३८,३.).
हे बहुस्तुत इंद्रा ! जे दास किंवा आर्य अधार्मिक लोक आमच्याशीं युद्ध करतील, ते आमचे शत्रू तुझ्या प्रसादानें जिंकण्यास सुलभ होवोत. तुझ्या साहाय्यानें युध्दांत त्यांना आम्ही मारुं.
विसूर्योमध्ये अमुचद्रथं दिवोत्विददृासाय प्रतिमानमार्य: |
(ॠ.१०.१३८,३.)
द्युलोकाच्या मध्यें सूर्यानें रथ सोडला; वृत्रादि दासाला प्रति-कृति-तोड आर्याला (इंद्राला) लाभली (सायण). (ग्रिफिथच्या मतें इंद्र ही प्रतिकृति दासाशीं झगडण्याकरिता आर्यांला लाभली)
स जातूभर्मा श्रदृधान ओज: पुरो विभिदन्नचरद्विदासी: |
विद्वान् वज्रिन् दस्यवे हेतिम् अस्यार्यम् सहो वर्धया द्युम्नम् इंद्र ||
(ॠ.१०.१०३.३)
इंद्र आपलें वज्र घेऊन व स्वपराक्रमावर भिस्त ठेवून दासांचीं पुरें (दस्यूंची) नाश करीत चालला. ''हे इंद्रा दस्यूंवर आपलें आयुध सोड; व आर्यांचें (विद्वान् स्तोत्यांचे ) बल व कीर्ती वाढव''.
इंद्र: समत्सु यजमानमार्यं प्रावद्विश्वेषु शतमूति राजिषु स्वर्मीहूळेश्वाजिषु |
मनवे शासदव्रतान्त्वचं कृष्णामरन्धयत् |
दक्षन्न विश्वं ततृषाणमोषति न्यर्शसानमोषति ||
(ॠ.१.१३०,८)
इंद्र युध्दांमध्यें यजमान आर्यांचें (आर्य उपासकांचे) रक्षण करतो; समरांगणांत तो शेंकडो प्रकारांनी त्यांचें रक्षण करतो व अत्यंत उत्तम सुख (लूट) त्या समरांगणावर मिळत असतें. कर्महीन लोकांचें शासन करुन काळया कातडीच्या लोकांना तो आर्यांच्या अधिकाराखाली इंद्र आणता झाला. सर्व हिंसक शत्रूंना जाळून खाक करता झाला.
आ यो विवाय सचथाय दैव्य इंद्राय विष्णु: सुकृते सुकृत्तर: |
वेधा अजिन्वत् त्रिषधस्थ आर्यमृतस्य भागे यजमानमाभजत् ||
(ॠ.१.१५६,५)
दैव्य व महासुकृती जो विष्णु तो सुकृती इंद्राला सहाय करण्यासाठीं येतो. तो त्रैलोक्यस्थ प्रभु विष्णु आर्य यजमानाला सुखी करो, व यज्ञाच्या भाग्याचा उपभोक्ता करो.
ससानात्याँ उत सूर्यं ससानेंद्र: ससान पुरुभोजसं गाम्
हिरण्ययमुत भोगं ससान हत्वी दस्यून्प्रार्यं वर्णमावत् ||
(ॠ.३.३४,९ अथर्व . २०.११.९)
इंद्रानें (आर्यांना) अश्व, सूर्य व गाई दिल्या; व सुवर्णमय संपत्ति दिली. त्यानें दस्यूंनां मारुन आर्य वर्णाच्या लोकांचे रक्षण केलें.
इंद्रं वर्धन्तो अप्तुर: कृण्वन्तो विश्वमार्यभू |
अपन्घन्तो अराव्ण: ||
(ॠ.९.६३,५).
इंद्राचें बल वाढविणारा, उदकाचा वर्षाव करणारा व सर्व शुभ गोष्टी करणारा, नास्तिकांचा (अराव्णो दातृन) नाश करणारा सोम पवमान इ०
वयो न वृक्षं सुsपलाशमासदन्त्सोमास इंद्रं मन्दिन: चभूषद: |
प्रैषामनीकं शवसा दविद्युतत् विदत्स्वर्मनवे ज्योति: आर्यम् ||
(ॠ.१०.४३,४. अथर्व २०.१७,४).
ज्याप्रमाणे सुंदर पालवी असलेल्या वृक्षावर पक्षी बसतात त्याप्रमाणें इंद्र्राकडे भांडयांतला सोमरस जात असतो. सोमरसाचा पृष्ठभाग चकाकत आहे. हा इंद्र आपल्यामधील प्रेरक तेज मानवांना देवो.
आर्य = प्रैर्य (Aryas) light).
अहमत्कं कवये शिश्र्नथं हथैरहं कुत्समावमाभिरुतिभि: |
अहं शुष्णंस्य श्र्नथिता वधर्यमं न यो रर आर्यं नाम दस्यवे ||
(ॠ.१०.४९,३).
मी कवी (ॠषी) करितां अत्काला घातक प्रहारांनीं मारिलें. तसेंच मी मदत करुन कुत्साचें चांगले संरक्षण केलें. शुष्णाचा वध करणारा मी त्याच्या वधाकरतां माझें वज्राचा उपयोग करतों. मी आर्यांचें नांव दस्यूंना (शत्रूंना) दिलें नाही.
यस्ते मन्यो विधद्वज्रसायक सह ओज: पुष्यति विश्वमानुषक्
साह्याम दासमार्यं त्वया युजा (वयं) सहस्कृतेन सहसा सहस्वता ||
(ॠ.१०.८३,१. अथर्व. ४.३२,१.)
जो कोणी हे मन्यू, तुझी आराधाना करतो, त्यास तूं सर्वजेती शक्ति देतोस; तुझ्या साहाय्यानें आम्ही आर्य व दस्यु या दोघाहि आमच्या शत्रूंना जिंकू (हा मन्यु ? सूक्तकार आर्यांना आपले शत्रु म्हणतो.)
अयमेमि विचाकशद् विचिन्वन् दासमार्यभ् ||
(ॠ.१०.८६,१९; अथर्व २०.१२६,१९).
मी (इंद्र) यजमानांना पाहून आर्य माझे मित्र व दास शत्रु असा फरक लक्षांत घेऊन मित्रांकडे (आर्य लोकांकडे) (साहाय्यार्थ) जातो.
आयोनयत्सधमा आर्यस्य गव्या तृत्सुभ्यो अजगन्युधानृन् |
(ॠ.७.१८,७.)
सधमानें (इंद्रानें) कर्मशील लोकांच्या (आर्यस्य) गाई तृत्सूपासून परत आणल्या व युध्दांत शत्रूंना ठार मारलें (सायण).
उपोषुजातमार्यस्य वर्धनमग्निं नक्षन्त नो गिर: |
(ॠ.८.१०३,१.)
उत्तम वर्णाचा (आर्यस्य) वर्धयिता जो सुजात् अग्नि त्या प्रत आमच्या स्तुती पोंचतात (सायण); (ग्रिफिथ 'आर्यस्य' म्हणजे 'आर्याचा' असा अर्थ घेतो)
दासस्यवा मघवन्नार्यस्यवा सनुतर्यवयावधम् |
(ॠ.१०.१०२,३.)
हे मधवन् ! दासाचें किंवा आर्याचें (चाल क न योणाराचें) वज्र नाहीसें करुन टाक.
उतत्या सद्य आर्यो सरयोरिन्द्र पारत: |
अर्णाचित्ररथावधी: ||
(ॠ.४,३०,१८.)
हे इंद्रा ! आर्य (आर्यत्वाभिमानी) असे जे अर्ण आणि चित्ररथ यांना तूं सरयूच्या पैलतीरीं मारलेंस.
त्वं ताँ इन्द्रोभयाँ अमित्रान्दासावृत्राण्यार्या च शूंर |
वधीर्वनेवं सुधितेभिरत्कैरा पृत्मुदर्षि नृणांनृतम ||
(ॠ.६.३३,३.)
हे इंद्र ! तूं आर्य आणि दारा या दोघां अवरोध करणा-या शत्रूंनां मारुन टाकलेंस; हे शुर नेत्या ! संग्रामांत आपल्या आयुधांनी तूं वनाप्रमाणें शत्रूंना छाटून टाकतोस.
हतो वृत्राण्यार्या हतो दासानि सत्पती |
हतो विश्वा अपद्विष: ||
(ॠ.६.६०,६.)
हे सत्पालक इंद्राग्नी आम्हांला उपरोध करणा-या आर्यांना व तसेंच दासांना मारतात; वें आमच्या सर्व शत्रूंचा नाश करतात.
१ आर्याणि वृत्राणि आर्य शत्रू (ग्रिफिथ)
२ आर्या वृत्राणि आर्ये: कर्मानुष्ठातृभि: कृतानि उपद्रव जानानि (सायण)
एते धामान्यार्या शुक्रा ॠतस्य धारया |
वाजं गोमन्तमक्षरन् ||
(ॠ.९.६३,१४.)
सोमयज्ञ केला म्हणजे आर्ययजमानांच्या घरीं गाईबैल इत्यादि धन पाण्याच्या धारेप्रमाणें वाहूं लागतें.
आर्य = श्रेष्ठ यजमान (सायण).
सूर्य दिवि रोहयन्त: सुदानव आर्या व्रता विसृजन्तो अधिक्षमि |
(ॠ.१०.६५,११)
आकाशांत सूर्याला स्थापन करणारे व पृथ्वीवर सर्व श्रेष्ठ व्रतांचा प्रसार करणारे च उदार देवांना आम्ही धन मागतों.
समज्र्या पर्वत्यावसूनि दासा वृत्राण्यार्या जिगेथ |
(ॠ.१०.६९,६).
हे अग्ने गमनशील अज्र्य लोकांकडून पर्वतीय धनें जिंकलींस आणि बलवान् दासांनी केलेले उपद्रव नाहींसे केलेस.
आसंयतमिन्द्रण: स्वस्ति शत्रुतूर्याय बृहतीममृध्राम् |
यया दासान्यार्याणि वृत्रा करो वज्रिन्त्सुतुका नाहुषाणि ||
(ॠ.६.२२,१०. अथर्व. २०.३६,१०.)
हे इंद्र ! तूं आम्हांला शत्रुनाशाकरितां पुष्कळ व न संपणारी अशी शाश्वत संपत्ति दे; की ज्या योगानें दास आर्य होतील व मनुष्य संबंधी शत्रु चांगले मारले जातील.
दासा च वृत्रा हतमार्याणि च सुदासमिन्द्रावरुणावसावतम् |
(ॠ.७.८३,१).
त्याच्या दास आणि आर्य शत्रूंना मारुन इंद्रावरुणांनी सुदासाचें रक्षण केलें.
य ॠक्षादंहसो मुचद्यो बार्यात्सप्तसिन्धुषु |
वधर्दासस्य तुविनृम्ण नीनम: ||
(ॠ.८.२४,२७).
जो नष्ट राक्षसापासून व सप्तसिंधूच्याकांठीं राहणा-या आर्या-पासून सोडवितो अशा शूर संपत्तिमान इंद्रा ! दासाचीं आयुधें नमीवं.
विजानीह्यार्यान्ये च दस्यबो बर्हिष्मते रन्धर्या शासदव्रतान् |
(ॠ.१.५१,८.)
हे इंद्रा ! तुझे अनुष्ठाते (आर्य) यांना नीट ओळख; जे दस्यू (शत्रू) आहेत त्यांनाहि ओळख. जे कर्मविरोधी आहेत त्यांना यज्ञयुक्त यजमानांच्या स्वाधीन कर.
मूर्धा दिवो नाभिरग्नि: पृथिव्या अथाभवदरती रोदस्यो: |
तं त्वा देवासोsजनयन्त देवं वैश्वानर ज्योतिरिद् आर्याय ||
(ॠ.१.५९,२.)
अग्नि हा द्युलोकाचें मूर्ध (डोकें) व पृथ्वीची नाभि आहे. तो द्यावा पृथ्वीचा स्वामी आहे. अशा त्या अग्निदेवतेला आर्यलोकांसाठीं देव निर्माण करिते झाले.
यवं वृकेणाश्विना वपन्तेषं दुहंता मनुषाय दस्त्रा |
अभि दस्युं बकुरेणा धमन्तोरु ज्यातिश्वक्रथु: आर्याय ||
(ॠ.१.११७.२१)
नांगरांच्या योगानें धान्य पेरणारे, अद्भुत चमत्कार करणारे, मनुष्याकरतां अन्न उत्पन्न करणारे व (अनार्य) दस्यूवर बकुर नांवाच्या शस्त्रानें प्रहार करणारे अश्वी आर्यलोकांकरतां विस्तीर्ण प्रकाश निर्माण करिते झाले.
आर्य = आर्य लोक
धिश्वा शव: शूर येन वृत्रमवाभिनदृानु मौर्णवाभम् |
आपावृणो र्ज्योतिरार्याय नि सव्यत: सादि दस्युरिंद्र: ||
(ॠ.२.११,१८)
हे शुर इंद्रा, ज्या बळानें तूं वृत्रालां व और्णवाभाला मारुन टाकलेंस तें बळ धारण कर. तूं आर्य लोकांसाठीं प्रकाश पाडलास, आणि डाव्या बाजूला दस्यू मरुन पडला.
अहं भूमिमददां आर्यायाहं वृष्टिं दाशुषे मर्त्याय |
अहमपो अनयं वावशाया मम देवासो अनु केतमायन् ||
(ॠ.४.२६,२)
मी आर्याला भूमी दिली, हवी अर्पण करणा-या मर्त्याला (पर्जन्य) वृष्टी दिली, तसेंच (खळखळ) शब्द करणारें उदक आणता झालों, व माझ्याप्रमाणेंच देवांनी (आर्यांवर) अनुग्रह करावा.
त्वं ह नु त्यददमायो दस्युँरेक: कृँष्टीरवनो: आर्याय |
(ॠ.६.१८,३).
हे इंद्रा, तूंच कर्महीन दस्यूंना वठणीस आणलेंस; व आर्यांना पुत्रदासादि (कृष्टी:) दिलेस.
आभि: स्पृधो मिथतीर रिषण्यन्नमित्रस्य व्यथया मन्युमिंद्र |
आभिर्विश्वा अभियुजो विषूची: आर्याय विशोवतारी र्दासी: ||
(ॠ.६.२५,२).
आम्ही केलेल्या स्तुतीमुळे तूं आमच्याबरोबर लढणा-यांना मारुन टाक; आमच्या शत्रूंचा कोप नाहींसा करुन टाक; आणि आर्यलोकांकरतां सर्वभर पसरलेल्या दास नांवाच्या सर्व टोळयांचा नाश कर.
त्वे असूर्य १ वसवो न्यृण्वन् क्रतुंहि ते मित्रमहो जुषन्त |
त्वं दस्यूँ रोकसो अग्न आज उरु ज्योतिर्जनयन् आर्याय ||
(ॠ.७.५.६).
मित्राप्रमाणें तेजस्वी असलेल्या हे अग्ने, वसूंनीं तुझ्या ठिकाणीं असुरांचे बळ ठेविलें आहे; कारण तुझ्या कृत्यांबद्दल त्यांना प्रेम वाटतें. तूं दस्यूंना त्यांच्या घरांतून हांकून दिलेंस, व आर्यलोकांकरतां चांगला प्रकार उत्पन्न केलास.
सनेम येत उतिभिस्तरन्तो विश्वा: स्पृध आर्येण दस्यून |
(ॠ.२.११.१९).
जे तुझ्या साहाय्येंकरुन आर्यभावानें सर्व शत्रूंना व दस्यूंना जिंकतील असे पुरुष आम्हाला दे- (सायण).
आतां अथर्ववेदांतील उतारे परीक्षणाकरितां घेऊं. कांही अथर्व- वेदांतील उतारे ॠग्वेदांतीलच पुनरुक्त आहेत ते वर येऊन गेले आहेत त्यांचीं केवळ स्थानें येथें निर्दिष्ट करितों. अर्थ पूर्वी दिले आहेत.
ॠ.७.३१,५ अथर्व २०.१८,५.
ॠ.८.१,४. अथर्व २०.८५,४.
ॠ.१०.४२,१. अथर्व २०.८९,१.
ॠ.१०.८६,१. अथर्व २०.१२६,१.
ॠ.१०.८६,३. अथर्व २०.१२६,३.
ॠ.१०.१३३,३. अथर्व २०.९५,४.
ॠ.१०.१९१,१. अथर्व ६.६३,४.
तां मे सहस्त्राक्षो देवो दक्षिणे हस्त आ दृधत् |
तयाहं सर्वं पश्यामि यश्व शूंद्र उतार्य: ||
(अथर्व.४.२०.४.).
हे सहस्त्राक्षानें (इंद्रानें) माझ्या दक्षिण हस्तामध्यें दिलेल्या मणिरुप लते तुला मी धारण केल्यामुळें द्रष्टव्य अशा ज्या शूद्रादिहीन जाति त्यांना व विद्वान ब्राह्मणाला (आर्य:) पहात आहे. तात्पर्य: ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य व तह्यतिरिक्त शूद्रादि जाति ह्या सर्वांना वश करुन त्यांनी केलेले जादू टोणे त्यांचा मी तुझ्या सामर्थ्यानें नाश करुं शकतों.
सत्यमहं गंभीर: काव्येन सत्यं जातेनास्मि जातवेदा: |
न मे दासो नार्यो महित्वां व्रतं मीमाय यदहं धरिष्ये ||
(अथर्व.५.११,३.)
मी खरोखर शहाणपणानें भरलेलों आहें. मी स्वभावत: सर्व सृष्ट वस्तु जाणतों. मी घालून दिलेलीं व्रतें कोणीहि दासानें किंवा आर्यानें स्वत:च्या मोठेपणानें मोडतां कामा नये (ग्रिफिथ).
चतुर्वीरं बध्यत आज्जनं ते सर्वा दिशो अभयास्ते भवन्तु |
भ्रुवस्तिष्ठासि सवितेव चार्य इमा विशो अभि हरन्तु ते बलिम् ||
हे रक्षाफलकामपुरुषा, चारीहि दिशांमध्यें आपला प्रभाव दाखविणारी ही अंजनमणिरुप औषधी तुझ्या हातामध्यें बांधतों. तिच्या सामर्थ्यामुळें चारीही दिशा तुला निर्भय होतील. आणि अशारीतीनें स्वामी (आर्य:) झालेल्या व सूर्याप्रमाणें तेजस्वी भासणा-या तुला सर्व प्रजा उपायनें (खंडणी, देणगी, कर वगैरे) आणून देतील.
उदग्रभं परिपाणाद् यातुधानं किमीदिनम् |
तेनाहं सर्वं पश्याम्युत शूद्रमुतार्यम् ||
(अथर्व.४.२०,८.).
हे औषधे, तुझ्या सामर्थ्यानें मी संचार करणा-या राक्षसांनाहि वशीकृत करुं शकतो व राक्षसांच्या सहाय्यानें शूद्रादि जाति व ब्राह्मणादि (आर्य) जाति ह्या सर्वांना वश करितों.
अयमेमि विचाकशद् विचिन्वन् दासमार्यम् |
(अथर्व.२०.१२६,१९)
यजमानाकडे पहाणारा, व यजमानाचा नाश करणारा शत्रु, यांना नाहीसें करणारा मी यज्ञाप्रत येतो.
यदी विशो वृणते दस्ममार्या अग्निं होतार मध धीर जायत ||
(अथर्व.१८.१,२१)
ज्यावेळीं चालून जाणारे लोक हवनीय व तेजस्वी अग्नीला प्रार्थितात त्यावेळी याग करितात.
प्रियं मा दर्भ कृणु ब्रह्मराजन्याsभ्यां शूद्राय चार्याय च |
यस्मै च कामयामहे सर्वस्मै च विपश्यत ||
(अथर्व.१९.३२,८).
हे दर्भा मी तुला धारण केलें असल्यामुळें ब्राह्मण, क्षत्रिय, शूद्रजात, आर्यलोक व अनुलोम प्रतिलोम जाति ह्या मजवर प्रेम करतील असें तूं कर.
प्रियं मा कुरुदेवेषु प्रियं राजसु मा कृणु |
प्रियं सर्वस्य पश्यत उत शूद्र उतार्ये ||
(अथर्व १९.६२,१).
देवांमध्यें मला प्रिय असा कर, राजांमध्यें प्रिय कर; जो मला पाहील त्याला, शूद्राला आणि आर्याला मी प्रिय होईन असें कर (ग्रिफिथ).
को अर्य बहुलिमा इषूनि |
(अथर्व २०.१३०,१).
दुधाचे साठे कोणीं हरण केलें ? (ग्रिफिथ),
वरील उता-यांत कांहीं महत्वाचीं विधानें दिसून येतात.
(१) आर्य या शब्दाचा विरुद्ध न्यास दस्यु, दास आणि शूद्र या तीन शब्दांशीं केला आहे.
(२) आर्य व दस्यु या दोघांचा प्रसंगी विरुद्धन्यास जरी असला तरी अनेक प्रसंगी आर्य व दस्यु अगर दास यांचें एकत्र वक्त्याचें शत्रू म्हणून दिलेलें आहे. म्हणजे वक्ता आर्यां विरुद्धहि जय मिळवूं पहातो.
(३) इंन्द्राचा कांही प्रसंगी आर्यांशीं स्नेह दाखविला आहे. इन्द्रानें आर्यांसाठीं प्रकाश पाडला. आर्यांना भूमि दिली. त्यानें दासांचीं आयुधें नमवावीं म्हणून त्याची याचना केली आहे.
(४) अर्ण आणि चित्ररथ या दोन राष्ट्रांचा उल्लेख आर्य या शब्दानें केलेला आहे.
(५) दस्यु हें विशेषण राक्षस किंवा असुर (वृत्रादि) म्हणजे जे केवळ कल्पनेचे विषय होते अशांनांहि लाविलेलें आहे.
(६) दासांना आर्य होणें शक्य होतें. जें आर्यत्वकारक धन होतें तें पारमार्थिक असावें किंवा भौतिकहि असेल.
याप्रकारच्या विधानांवरुन आर्य हा राष्ट्रसमुच्चय या स्वरुपाचा समुच्चय होता काय हा प्रश्न आपणांस सोडवावयाचा आहे. हा सोडविण्यासाठीं हें लक्षांत ठेवावें कीं.
(१) आर्य आणि दस्यु या शब्दांचा पारमार्थिक अर्थ असलेले उतारे उपयोगी नाहींत.
(२) आर्य या शब्दाचा समाजांतील शिष्टवर्ग हा अर्थ देणारे उतारेहि उपयोगी नाहीत.
(३) जेथे आर्यांस वर्ण म्हटलें असेल व जेथें वर्ण या शब्दाचा वर्गवाचक अर्थ असण्याची शक्यता असेल अशा प्रकारचे उल्लेख उपयोगी नाहींत.
(४) दस्यु शत्रूंचा संहार या प्रकारच्या विधानामध्यें रुपकाची भाषा असतां कामा नये.
या वरील कसोटया लावल्या म्हणजे एकहि उतारा आर्य हा शब्द नि:संशय वंशवाचक होता असें दाखवीत नाही. तथापि दस्यू यांचे वर्णन आणि आर्य आणि दस्यू यांची प्रसंगी तुलना व प्रसंगीं दोघांसहि एका माळेंत घालून शत्रू लेखणें ही गोष्ट आर्य आणि दस्यु हे वर्ग बरेचसे आनुवंशिक कारणानें भिन्नयजनी असावेत असें दिसतें.
दस्यूंचें भौतिक विशेष वर्णन केलें आहे. आणि तें वर्णन ''आर्यन्'' म्हणून समजल्या जाणा-या स्वरुपाहून भिन्न आहे, त्यावरुन दोन भिन्न स्वरुपाच्या लोकांचें अस्तित्व वेदवाक्यांत दिसतें. आर्य आणि दस्यू हा भेद मात्र यजनविषयक होय. दस्यूंमध्यें देश्य काळया जातीचें प्रामुख्य असावें. पण दस्यु आणि देश्यजाति यांचें एकत्व नाही. मंत्र म्हणणा-या लोकांचे शत्रु आर्य म्हणजे यजनशील आणि यजनहीन असे दोघेहि होते. दस्यु हा शब्द भारतीय नसून पर्शुभारतीय आहे, म्हणजे काळ्या लोकांशी संबंध येण्यापूर्वीचा आहे, आणि म्हणून दस्यू या शब्दाचा जातिविषयक किंवा वंशविषयक अर्थ रुढ नसून पारमार्थिक अर्थ रुढ असतां वेदवक्त्या जनतेचा प्रवेश भारतांत झाला असावा.
दासांनां आर्य होतां येणें ज्या अर्थी शक्य होतें (ॠ.६.२२,१०.) आणि ज्या अर्थी रक्त बदलत नाहीं त्या अर्थी आर्य आणि दास हे शब्द रक्तवाचक नसून यजनवाचक किंवा समाजस्थानवाचक असले पाहिजेत.
आर्य हा राष्ट्रसमुच्चय असणें शक्य आहे अशी शंका उत्पन्न करुन देणारा एकच उतारा आहे. आणि तो म्हटला म्हणजे अर्ण आणि चित्ररथ या दोन समुच्चयांस जेथें आर्य म्हटलें आहे तो होय. तथापि या उता-याचें महत्व कमी करणा-या दोन गोष्टी आहेत. एक तर त्या उता-याची भाषा अस्पष्ट आहे आणि दुसरी ते समुच्चय राष्ट्र होते अगर दुस-या प्रकारचे समुच्चय होते हें स्पष्ट नाही.
आर्यनिश्चय म्हणजे प्राचीन इतिहासांतील लोकनिश्चय नव्हे. आर्य म्हणजे विशिष्ट प्रकारानें यजन करणारे लोक एवढेच. आर्यन् म्हणजे ते लोक नव्हत. बरेचसे आर्यन् लोक देशांत असूनहि ते आर्य म्हणजे समयजनधर्मी किंवा वक्त्याच्या दृष्टीनें शिष्ट नसतील आर्यन्पैकी कांही आर्य म्हणजे विशिष्ट यजनाचें लोक असतील, व आर्यात आर्यन् नसलेलेहि लोक असतील. देशांत ज्या हालचाली दिसून येतात त्या हालचालींमध्यें आर्यहि आहेत व दासहि आहेत. काळेहि आहेत व गोरेहि आहेत. हे दोन्ही प्रकारचें लोक इतिहासाचे विषय आहेत.
वेदांमध्यें ज्या हालचाली दिसून येतात त्या हालचालींध्यें जी मुख्य गोष्ट मांडली जातें ती गोष्ट म्हटली म्हणजे आर्यन् लोकांचें देशांत झालेलें आगमन होय. हें आगमन मांडणारांनी आर्यन् व आर्य या शब्दांचे समीकरण केलें आहे त्यामुळे विशिष्ट आगमन-विषयक विधान मूलत:च अग्राह्य आहे. ज्या लोकांनी वेद आणिले ते लोक किंवा त्या लोकांपैकी कांही लोक आपणांस अर्य किंवा आर्य म्हणवीत असत. तथापि जे लोक मंत्रांत दिसणा-या प्रवासाच्या कालीं येथें होते ते आर्यन् नव्हते हें कशावरुन ? असें शक्य नाहीं काय कीं आर्यन् लोकांचा प्रसार देशांत बराच झाला असून त्यांची राज्येंहि चोहोंकडे स्थापिली गेली आहेत. अशा कालीं सवाड्·मय आर्यन् व इतर मिळून होणारा विशिष्ट यजनी ''आर्य'' वर्ग आला, आणि त्यांचें वाड्·मय ॠग्मंत्र होत. आर्य आणि दस्यू यांचा संबंध खालील आकृतीत स्पष्ट केला आहे.
अ आ इ ई = वेदकालीन लोक
अ क ख ई = आर्य
क आ इ ख = दस्यु
च छ ख ई + ज झ इ ख = आर्यन्
अ क छ च + क आ झ ज = आर्यन् नव्हत
बाहेरच्या आर्य लोकांनी देशांतले लोक येऊन जिंकले ते लोक काळे होते आणि ॠग्वेदांत आर्यांनीं हिंदुस्थान प्रथम जिंकला त्या काळाचे अवशेष आहेत इत्यादि कल्पना ज्या पुराव्यावरुन उत्पन्न झाला त्या पुराव्यामध्यें वर्ण शब्दाचा पुरावा आणतात. त्या मताचे स्थापक म्हणतात की वर्ण या शब्दाचा अर्थ ज्याअर्थी रंग असा आहे आणि ज्या अर्थी चार समाजवर्गांना वर्ण असें म्हणतात त्या अर्थी हे समाजवर्ग कातडीच्या रंगावरुन पडले. आणि हे पडण्याचें कारण जेते गोरे होते आणि जिंकलेले काळे होते.
हें सोपें स्पष्टीकरण ग्राह्य करण्यास ज्या अडचणी उत्पन्न होतात त्या येणेंप्रमाणें :-
(१) गोरे आणि काळे हेच जर वर्ग असते तर हें म्हणणें प्राप्त ठरतें पण वर्ग चार आहेत. चार वर्गांचे चार रंग होते असें दिसत नाहीं.
(२) हे चार वर्ग केवळ भारतीय नसून पर्शुभारतीय कालांतील असावेत असें दिसतें. कां कीं या प्रकारच्या चार वर्गांचें अस्तित्व अवेस्त्यांत दिसतें.
या त-हेच्या अडचणी उत्पन्न होत असल्यामुळें वर्ण शब्दाच्या अर्थाविषयीं तसेंच चार वर्गांच्या इतिहासाविषयीं सत्य जाणण्यासाठी अधिक सूक्ष्म अवलोकनाची जरुरी आहे. तरी आपण वर्ण शब्दाचा उल्लेख असणारीं ॠग्वेदांतील स्थलें तपासून पाहूं.
त्वे अग्ने सुमतिं भिक्षमाणादिविश्रवो दधिरे यज्ञियास: |
नक्ताच चक्रुरुषसा विरुपे कृष्णं च वर्ण मरुणं च संधु: ||
(हा उल्लेख सामाजिक नाही म्हणून निरुपयोगी.).१.७३,७
हे अग्नि पूजार्ह देवअनुग्रहाची प्रार्थना करुन द्युलोकी तुझी उपासना करिते झाले. आणि असमान वर्ण रात्र आणि उषा यांस उत्पन्न करुन कृष्णवर्ण आणि श्वेतवर्ण यांस एकत्र स्थापिते झाले.
पुन: पुनर्जायमाना पुराणीसमानं वर्णमभिशुंभमाना |
श्वघ्नीव कृत्नुर्विजआमिनानामर्तस्य देवी जरयन्त्यायु: ||
(वरील कारणामुळें निरुपयोगी) १.९२.१०.
पुन: पुन: जन्मास येणारी, पुरातन असूनहि एकाच रुपानें शोभणारी देवी. धूर्त नागविणा-या द्यूतकाराप्रमाणें मर्त्यांचें आयुष्य हळूहळू हरण करणारी होय.
नक्तोषासां वर्णमामेम्यानें धापयेते शिशुमेकं समीची |
द्यावाक्षामारुक्मो अन्तर्विभाति देवा अग्नि धारयंद्र विणोदाम् ||
(निरुपयोगी). १.९६,५
रुपें बदलणा-या उषा आणि रात्र एकत्र होऊन एकुलत्या बाळास स्तनपान देतात. देदीप्यमान् अग्नि द्युलोक आणि भूलोक यांमध्यें सर्वत्र प्रकाशतो. अग्नीला देव द्रव्यदाता करिते झाले.
ओत्येनर इंद्रमूतयेगुर्नू चित्तान् त्सद्यो अध्वनो जगम्यात् |
देवासोमन्युं दासस्यश्वम्नन्तेन आवक्षन्त्सुविताय वर्णम् ||
(उपयोगी, वर्गवाचक असल्यामुळें) १.१०४,२
जे जे उपासक लोक रक्षणासाठीं इन्द्राकडेस येतात, त्यांस तो तत्क्षणींच मार्गीं लावो. देव दासाचा कोध नाहींसा करोत. आणि ते कल्याणाकरितां आमच्या वर्णाच्या लोकांस घेऊन येवोत.
रुशद्वत्सारुशती श्वेत्यागादारैगु कृष्णासदनान्यस्या: |
समान बंधू अमृते अनूची द्यावावर्णं चरत आमिनाने ||
(निरुपयोगी)१.११३,२
जिचें वासरुं देदीप्यमान आहे अशी सुंदर श्वेतवर्णाची ही आली पहा. हिची स्थानें कृष्णवर्णाची मोकळी करीत आहे पहा.
अगस्त्य: खनमान: खनित्रै: प्रजामपत्यंबलमिच्छमान: |
उभौवर्णावृषिरुग्र: पुपोष सत्यादेवेश्वाशिषोजगाम ||
(उपयोगी) १.१७९,६
महाबलि अगस्त्य ॠषि, प्रजा, अपत्य आणि बळ यांची इच्छा करुन खनित्रानें खणता झाला व दोन्ही वर्णांचा उत्कर्ष करता झाला. तो देवांपासून यथार्थ आशिर्वादांप्रत पावला.
त्वमग्नेसुभृत उत्तमं वयस्तवस्पार्हेवर्ण आसंदृशि श्रिय: |
त्वं वाज: प्रतरणोबृहन्नसि त्वं रयिर्बहुलो विश्वतस्पृथु: ||
(निपरुयोगी) २.१,१२
हे अग्नि, तूं सुपुष्ट होत्साता उत्तम अन्न आहेस. तुझ्या रमणीय मनोरम रुपाच्या ठिकाणीं ऐश्वर्ये आहेत. तूं उत्तम रक्षण करणारा महाअश्व आहेस. तूं मोठी आणि चोहीकडून विशाळ संपत्ति आहेत.
विश्रयन्तामुर्वियाहूयमानाद्वारोदेवी: सुप्रायणानमोभि: |
व्यचस्वतीर्विप्रयन्तामजुर्या वर्ण पुनाना यशसं सुवीरम् ||
(निरुपयोगी) २.३,५
ज्यांच्या मधून जावयाला चांगला मार्ग आहे अशा ज्या द्वारोदेवी त्या स्तोत्रांनी बोलाविल्या असतां रुंद उघडोत. ज्या लांबरुंद, ज्या अक्षय, ज्या यशोयुक्त चांगल्या वीरांनी युक्त असें वैभव देणा-या त्या द्वारोदेवी उघडोत.
आयन्मे अभ्वंवनद: पनन्तोशिग्भ्योनामिमीत वर्णम् |
सचित्रेणचिकितेरंसुभासाजुजुर्वोयोमुहुरायुवाभूत् ||
(निरुपयोगी) २.४,५.
जेव्हां माझे स्तोते याचें महत्व वर्णत करतात तेव्हां तो आपल्या प्रभेचा त्या उत्सुक जनांप्रत आविर्भाव करतो. तो सुंदर दीप्तीनें रमणीय रीतीनें प्रकाशतो. जो म्हातारा होऊन पुन: पुन: तरुण होतो.
ता अस्यवर्णमायुवोनेष्टु: सचन्तधेनव: |
कुवित्तिसृभ्य आवरंस्वसारोया इदंययु: |
(निरुपयोगी) २.५,५.
ज्या चपळ आणि धेनूसारख्या बहिणी पुष्कळ वेळ तिघीपेक्षां चांगल्या रीतीनें ह्याप्रत जातात त्या या नेष्ट्याच्या कांतीला भूलून राहतात.
येनेमाविश्वाच्यवनाकृतानियोदासंवर्णमधरंगुहाक: |
श्वघ्नीवयोजिगीवाँल्लक्षमाददर्य: पुष्टानिसजनास इन्द्र: ||
(उपयोगी) २.१२,४.
ज्यानें ही अस्थिर भुवनें निर्माण केली जो दास वर्णाला निर्दाळून टाकता झाला जो विजयी द्यूतकाराप्रमाणें शंत्रुचीं लक्ष घनें घेता झाला. तो हे जन हो, इन्द्र असें समजा.
तेक्षोणीभिररुणेभिर्नाञिभीरुद्राॠतस्य सदनेषुवावृधु: |
निमेघमाना अत्येनपाजसासुश्वन्द्रंवर्णंदधिरेसुपेशसम् ||
(निरुपयोगी) २.३४,१३.
ते रुद्राचे पुत्र वाद्यांच्या योगानें आणि आरक्त अलंकारांच्या योगानें सत्याच्या स्थानीं चढत असतात. सततगामी सामर्थ्यानें व्याप्त असे जे मरुत् ते आल्हादकारक आणि सुंदर कांति धारण करितात.
इन्द्रस्तुजोबर्हणा आविवेशनृवदृधानोनर्यांपुरुणि |
अचेतयद्धियइमाजरित्रे प्रेमं वर्णमतिरच्छुक्रमासाम् |
(संशयास्पद) ३.३४,५.
इंन्द्र प्रबळ शत्रुसेनांमध्यें शिरला आणि मनुष्याप्रमाणें पुष्कळ धनें घेतां झाला तो स्तोत्याकारणें ह्या उषा प्रकाशविता झाला, यांचा शुक्ल वर्ण वाढविता झाला.
कदा नोदेवीरमृतस्य पत्नी: सूरोवर्णेवततनन्नुषास: ||
(निरुपयोगी) ४.५,१३.
संग्रामावर ज्या प्रमाणें घोडे येतात त्याप्रमाणें प्रकाशयुक्त व सूर्य संबंधी, अमृतसूर्याच्या पत्नी अशा उषा केव्हां आपला प्रकाश पसरतील ?
यस्य वर्णंमधुश्वतं हरिहिन्वन्त्यद्रिभि: |
इन्दुमिन्द्राय पीतये ||
(निरुपयोगी) ९.६५,८.
हा मधुर हरितवर्ण आणि रंगयुक्त (शत्रुनिवारणसमर्थकरणारा-सायण) सोमवल्लीपासून दगडांनीं इन्द्रास पिण्याकरितां काढितात.
प्रकृष्टिहेवशूषएतिरोरुवदसूर्यं वर्णं निरिणीते अस्यतम् |
(संशयित) ९.७१,२.
जोरानें, शब्द करीत, तो हिंसकाप्रमाणें जातो; तो स्वत:पासून असुर वर्णाचा त्याग करतो.
त्वेषं रुपं कृणुतेवर्णो अस्य स यत्राशयत्समृतासेधतिस्निध: |
(निरुपयोगी) ९.७१,८.
त्याचें रुप वर्ण करितें (कांति धारण करतें) जेव्हां तो संग्रामांत येतो तेव्हां शत्रूंचा नाश करतो.
परिवर्णभरमाणोरुशन्तं गव्युर्नो अर्षपरिसोमसिक्त: |
(निरुपयोगी) ९.९७,१५.
प्रभायुक्त असा आमच्याकडे ये. गाळलेला तूं गाईची इच्छा करणाराकडे (ये).
गोभिष्टे वर्णमभिवासयामसि ||
(निरुपयोगी) ९.१०४,४.
तूं जो वर्ण धारण करतोस तो आम्ही दुग्धादिकांनी आवृत करतों.
शुचिं ते वर्णभधिगोषुदीधरम् ||
(निरुपयोगी) ९.१०५,४.
आम्ही तुझा शुचि वर्ण दुग्धानें मिश्रित करतो.
सुप्रकेतैर्द्युभिरग्निर्वितिष्ठन्नुशद्भिर्वर्णैरभिराममर्स्थांत् ||
(निरुपयोगी) १०.३,३.
अग्नीनें आपलें स्वच्छ तेज पसरुन रात्रीला श्वेत वस्त्रांनीं झांकली आहे.
क्षेमं कृण्वानाजनयोनसिन्धवस्ता अस्प वर्णं शुययोभरिभ्रति ||
(निरुपयोगी) १०.१२४,७.
स्त्रियांप्रमाणें क्षेम करणा-या जलांनी त्याचा (अग्नीचा) शुभ्रवर्ण धारण केला आहे.
वरील २२ उल्लेखांपैकी फक्त पांच उल्लेख विचार करण्याजोगे आहेत, बाकीचे सतरा उल्लेख केवळ दैवते किंवा निर्जीव वस्तु यांच्या वर्णनाचे आहेत. ते उल्लेख रुपवाचक किंवा प्रभावाचक किंवा कांतिवाचक आहेत. ते सामाजिक इतिहासास उपयोगी किंवा तसल्या शब्दांची विशेषणें आहेत हे खरें, पण त्यापासून ऐतिहासिक सत्य कांही निघत नाही. वर्ण म्हणजे कांति, अगर रुप अगर रंग हा अर्थ उषा, अग्नि, सोम इत्यादि देवतांचे रुप दाखविणारा असल्यामुळें त्यापासून सामाजिक बोध कांही एक होत नाही. या विधानास आक्षेपक असा प्रश्न उत्पन्न करतील कीं इतर ठिकाणीं जर शब्द रंगवाचक आहे तर दस्यु किंवा दास याला लावला असतां तो रंगवाचक कां समजूं नये ? आणि दास किंवा दस्यु यांचें वर्गविशिष्टत्व रंगामुळें उत्पन्न झालें असें कां धरुं नये. पूर्वीच्या संशोधकांना या त-हेचाच विचार उत्पन्न होऊन त्यांनी वर्ण ही वर्गकल्पना रंगाच्या भेदामुळेंच उत्पन्न झाली असा सिद्धांत काढला. यासाठीं जे चार पांच उतारे मनुष्यविषयक आहेत त्यांचा म्हणजे उतारा अंक ४,६,११,१३,१६ यांचा विचार केला पाहिजे. या उता-यांपैकी उतारा अं. १३ (ॠ.३.३४,५) हा संशयित आहे. उता-यांत तो शुक्लवर्ण वाढविता झाला असें विधान आहे. या विधानाचे दोन अर्थ उत्पन्न होऊं शकतील. एक तर उषा प्रकाशविता झाला, त्यामुळें शुक वर्ण वाढला किंवा दुसरा स्तोता गोरा असल्यामुळें त्या गो-याच्या सदृश रंगाचे लोक वाढले. दुसरा अर्थ ओढून ताणून आणावा लागेल असें कोणासहि वाटेल, कारण, शुक्र वर्णाची वृद्धि हा परिणाम आहे आणि उषाप्रकाश हें कारण आहे. उषाप्रकाशाचा परिणाम रात्र जाऊन दिवस उत्पन्न होणें हा जितका स्वाभाविक आहे तितका स्तोत्याचे स्नेही गोरे लोक वाढणें हा नाही. येणेंप्रमाणें उतारा अंक १३ याची वाट लागते. आतां उतारा अंक १६ (ॠ.९.७१,२) घेऊं. येथें असुर्यवर्णाचा त्याग करतो असें लिहिलें आहे. याचा अर्थ लावण्यासाठी तो उतारा सूक्तांतील इतर विधानासह लक्षिला पाहिजे. हें सुक्त सोमपवमानांतील आहे. आणि असुर्यवर्णास झुगारुन देतो हें चंद्राशी मानवकल्पनेने सायुज्य पावलेल्या सोमाचें वर्णन आहे. वर्ण हा शब्द तेथें रुपवाचक आहे तथापि तो मनुष्यवर्णवाचक नसून अंध:कारवाचक आहे हें ॠचेच्या उत्तरार्धावरुन व्यक्त होईल. त्या काळया वर्णाला असुर्यवर्ण म्हणजे सूर्यविहीन रंग असें म्हटलें आहे. तो आपलें काळें आवरण टाकून देऊन तेजोयुक्त आवरण धारण करितो असें उत्तरार्धांत विधान आहे. हें राज्यक्रान्तिविषयक किंवा आर्यन् लोकांच्या जयाविषयींचें विधान नाही. ते केवळ आकाशांत सूर्याच्या आक्रमणाचें रुपक आहे हें दिसेल. या सोळाव्या अवतरणावरुन चामडीच्या रंगावरुन चार वर्ण म्हणजे वर्ग उत्पन्न झाले इत्यादि कल्पना काढतां येणार नाही.
उतारा अंक ६ हा अगस्त्यलोपामुद्रा यांच्या आख्यानांतील आहे. हें सूक्त आख्यान असो, अगर नाटकाचा अंश असो, त्याशी आपणांस कर्तव्य नाहीं, हा उतारा जेव्हां हौत्रमंत्र म्हणून वापरला जातो, तेव्हां या आख्यानास गूढार्थ दिला जातो. अगस्त्य म्हणजे सोम आणि लोपामुद्रा म्हणजे प्रार्थनामंत्र. त्या प्रार्थनामंत्र्यांच्या योगानें सोमाचें सवन होतें. जसें अगस्त्याचें लोपामुद्रेनें प्रार्थनामंत्रांनीं वशीकरण केलें. प्रस्तुत ॠचेंत लोपामुद्रासंभोगाचें वर्णन आहे. अगस्त्यानें संभोग का केला तर प्रजा, अपत्य, बल यांची प्राप्ति व्हावी म्हणून आणि त्यामुळें परिणाम असा झाला कीं दोन वर्णांचा उत्कर्ष झाला. यांत वर्ण हा शब्द वर्गवाचक उघड दिसत आहे. परंतु यावरुन एखादा वर्ण काळा होता व एखादा पांढरा होता असें मुळींच दिसत नाही. जर कोणत्या तरी वर्णाचा उत्कर्ष यांनें साध्य झाला असेल तर तो ब्राह्मणक्षत्रियांचा होय असें वृत्तिकार समजतात. वर्ण याचा अर्थ येथें वर्ग म्हणून निश्चित झाला आहे, त्यामुळें ज्या कालांत वर्ण याचें रंगापासून वर्गापर्यंत संकमण झालें आहे, अशा कालाचा हा उतारा नव्हे. आणि हा शब्द काळया गो-याच्या भेदास लावलेला नसून ब्राह्मणक्षत्रियभेदास लावलेला आहे; त्यावरुन हा काळयागो-यांच्या शत्रुत्वाचा वाचक उतारा नव्हेच.
आतां ४ व ११ हे उतारे राहिले, त्यांच्याकडे वळूं. दोन्ही उतारे इन्द्राच्या स्तुतीचे आहेत म्हणजे इन्द्र विरुद्ध दास यांचे द्योतक आहेत. दास व इन्द्र यांच्या युध्दाची कथा ही आर्यन् जातीच्या या देशांतील प्रवेशाची कथा नव्हे. इन्द्रानें काळोख नष्ट केला, पाणी मोकळें केलें अशा कथा ज्या आहेत त्या आर्यन् लोकांच्या या देशांतील प्रवेशाच्या काळाच्या नसून ब-याच पूर्वकालीन आहेत हें सिद्ध करणारा पुरावा म्हणजे या प्रकारच्या कथेसारख्या कथांचें अनेक इन्डोयुरोपीय राष्ट्रांत अस्तित्व पुष्कळ असल्यामुळें या उता-याची मदत देशांतील मूळचे लोक नंतर येणा-या गो-या लोकांनीं जिंकले इत्यादि कल्पना काढण्यास मुळींच उपयोगी पडणार नाहीं. दास किंवा दस्यु हा एक वर्ग आहे, तो अधार्मिक आहे, त्यांचा नाश झाला पाहिजे इत्यादि कल्पना घेऊन मांत्र संस्कृतीचे लोक देशांत आले, आणि त्याच वेळेस वर्ण हा शब्द वर्गवाचक कसा झाला होता या गोष्टी वरील उता-यावरुन सिद्ध होतात. वर्ण हा शब्द वर्गवाचक कसा झाला हें पहावयाचें असल्यास आपणांस वेदपूर्व भाषांकडे जावयास लागेल. वेदपूर्व भाषा तर आपणांस कोणतीहि ठाऊक नाही. यासाठी आपणांस तौलनिक भाषाशास्त्राची मदत घ्यावी लागते. तसेंच तौलनिक समाजशास्त्रहि कामास येईल. चातुर्वर्ण्यवण्य ज्या अर्थी अवेस्तांत आहे त्याअर्थी चातुर्वर्ण्याचें मूळ हिंदुस्थानांत शोधू पहाणें {kosh काइष् पिष्त्राइष् ? आथ्रव, रथएष्थाओ, वास्त्र्योफ्ष्युयस् हु इति; (पिष्त्राईष् कोण ? अथर्वे, रथाधिष्ठ, शेतकरी आणि कारागीर (यस्न १९,१७.)}*{/kosh} आणि त्याकरितां वेदांतील एखाद्या शब्दाची मदत घेणें हीच चूक होते. चातुर्वर्ण्य या वस्तूचे मूळ रुप पर्शुभारतीयच केवळ नाही तर चातुर्वर्ण्याचें प्राचीन ग्रीकांत अस्तित्व असल्यामुळें मूलगृहकालीन म्हणावें लागतें.{kosh पर्शुभारतीय संस्था म्हणण्यास कारणं त्यांचा उल्लेख पारशांच्या पवित्र ग्रंथांत आहे.}*{/kosh}
ही संस्था पारशांचे, भारतीयांचे, आणि यूरोपीयांचे पूर्वज यांत सामान्य असावी असें म्हणण्याचें कारण ती प्राचीन ग्रीकांत होती.
ग्रीनिज म्हणतो :--
''अटिका देशांत''चार ट्राईब्जस्'' होत्या असें वारंवार वर्णन आढळतें. क्लीस्थेनीच्या काळांत या चार वर्गांचीं नांवे गेलेऑटिस, होपलेटिस, एजिकोरिस आणि आर्गेडिस अशीं चालत आली होती. हे चार वर्ग राष्ट्राच्या राजकीय व धार्मिक संस्थांच्या मुळांशी होते. परंतु अटिकामध्यें हीच नांवे प्रथमपासून चालत आली नव्हतीं. या नांवांच्या पूर्वी असलेल्या नांवांच्या निदान तीन निरनिराळया याद्या सांपडतात. परंतु या याद्या निरुपयोगी आहेत. कारण त्या बखरकारांनी बनविलेल्या आहेत. त्या पुरुषमूलक किंवा स्थानमूलक नांवांच्या संकीर्णस्वरुपाच्या आहेत. शेवटची यादी ग्रीक नागरिकांच्या आयुष्यक्रमावरुन पडलेल्या नांवांची दिसते. होपलेटिस हे योध्दे होते, एजिकोरिस हे पशुपाल होते, आणि आर्गेडिस हे कारागीर होते. परंतु गेलेऑटिस हे कोण होते याविषयीं विद्वान् लेखकांत मतभेद आहे. स्ट्राबो म्हणतो ते पुरोहित होते प्ल्युटार्कच्या मतें ते शेतावरील मजूर होते. यांपैकी पहिलें (स्ट्राबोचें मत ) खरें असणें शक्य नाहीं. कारण अटिकामध्यें पुरोहितांची जात (Caste) केव्हांच नव्हती. हीं दोन्ही मतें म्हणजे केवळ तर्कच आहेत.
शिवाय हीं नांवें लोकांच्या वर्गांचीं वाचक घेणें कठीणच आहे. कारण सोलनच्या वेळीं त्या सर्वांस सारख्याच दर्जाचे लेखीत व प्रत्येक समुच्चयांतून सारखेच सभासद मंत्रिसभेंत घेत. दुसरें एक थीसस यानें केलेलें वर्गीकरण उपलब्ध आहे. त्यानें यूपेट्रिडि, गिओमोरि आणि लेनीउर्गी अशी त्या वर्गांचीं नावें दिलीं आहेत. परंतु हे वर्ग वरील वर्गाशीं समक्षेत्री नव्हते. कारण युरिपेट्रिडि वर्गांत वरील चारहि समुच्चयांचे लोक आढळून येत.''
ग्रीनिज पुढें म्हणतो की, आयोनियन लोकांचें धर्मशास्त्र या चार वर्गांच्या कल्पनांनी निगडित झालें आहे.
एवंच हे चार वर्ग आपणांस ग्रीकांत फार जुनी व धर्मशास्त्रांच्या मूळाशीं असलेली पण हे चार वर्ग म्हणजे काय, कोठून आले इत्यादि संशय उत्नन्न करणारी संस्था म्हणून सांपडतात.
या पुराव्यावरुन चार वर्ग फार जुने आहेत. त्यांचें मूळ ॠग्वेदांत सांपडणार नाहीं आणि पांढरा आणि काळा असे दोन वर्ग हिंदुस्थानांत पडून हिंदूस्थानांतच उत्तरकालीं दोहोंचे चार झाले ही कल्पना ग्राह्य करतां येणार नाही हें सिद्ध होतें.
हे चार वर्ग जर फार जुने आहेत. तर आतां प्रश्न एवढाच उत्पन्न होतो की, या चार वर्गांस ''वर्ण'' हा शब्द केव्हां लावुं लागले व कां लावूं लागले.
वर्ण या शब्दाचा नेहमीचा ॠग्वेदांतील अर्थ म्हणजे रंग हाच आहे. वर्ण म्हणजे वर्ग या अर्थानें हा शब्द ॠग्वेदांत फारच थोडया ठिकाणी येतो.
ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य व शूद्र या चार वर्गाचा उल्लेख (१०.९०) ॠग्वेदांत आला आहे. तथापि यांपैकी कोणत्याहि वर्गाचा उल्लेख वर्ण म्हणून आला नाही. ब्राह्मणादि चार वर्गांच्या क्रियांचा आणखी एक प्रच्छन्न उल्लेख आहे. त्यांत प्रत्येक वर्गाचें नांव दिलेलें नाही वर्ण शब्द वापरला नाहीं. फक्त क्रिया दर्शविली आहे. तो उल्लेख देतों.
क्षत्राय त्वं श्रवसे त्वं महीषा इष्टये त्वमर्थमिव त्वमित्यै |
विसदृशा जीविताभि प्रचक्ष उषा अजीगर्भुवनानि विश्वा ||
(१.१३३,६.)
कोणी अधिकारार्थ (क्षत्राय) कोणी कीर्तीसाठीं (श्रवसे) कोणी मोठया द्रव्यासाठी (महीया इष्टये) आणि कोणी कामाकडे जावें (अर्थ इत्यै) म्हणून याप्रमाणें विसदृश जीवनोपाय पहाण्यासाठीं उषेनें सकल भुवनास जागृत केलें आहे.
''दोन वर्णांच्या वृद्धीसाठी अगस्त्यानें लोपामुद्राग्रहण केले'' असा एकच उल्लेख कदाचित् ब्राह्मणादि वर्णास अनुलक्षून असावा असें म्हणतां येईल, पण तेंहि स्थान अनिश्चित आहे. कां की आर्य आणि दास या दोन्ही समुच्चयांस तो लावतां येईल. एवढ्यावरुन असें म्हणतां येईल कीं ब्राह्मणादि वर्गांस वर्ण हें नांव मंत्रकाली मिळालेच नव्हतें. वर्ण हा शब्द वर्गविषयक होता पण तो ब्राह्मणादि वर्णांना लागत नव्हता.
दास व आर्य हे दोन वर्ण म्हणून अल्लेखिलेले आहेत. म्हणजे त्या वेळेस समाजांत दोन त-हेची वर्गीकरणें होती. एक ब्राह्मणादि वर्गीकरण आणि दुसरें वर्णवर्गीकरण. ब्राह्मणादि वर्गीकरण कर्मविशिष्ट आहे. पण आर्य आणि दास हें वर्गीकरण कर्मविशिष्ट नसावें. हे वर्गीकरण ज्या तत्वावर झालें असेल त्या तत्वावर वर्ण नांवाचा वर्ग रचला गेला असावा. आपणांपुढे जो प्रश्न आहे तो हा कीं, आर्य आणि दास यांमध्यें जो भेद दिसतो तो रंगावरुन उत्पन्न झाला की दुस-या कशावरुन उत्पन्न झाला ? रंगावरुन उत्पन्न झाला ही कल्पना मोहक दिसते पण ती जितकी मोहक आहे आणि सहज उत्पन्न होते तितकी ती अधिक भ्रामक आहे.
आर्याचा काळयांशी संनिकर्ष झाल्यानें जर वर्णकल्पना उत्पन्न झाली असेल तर त्या वर्ण शब्दाचा अभाव आपणांस पर्शुभारतीय कालांत दिसला पाहिजे. व पर्शुभारतीय कालांत जर अभाव असेल तर तो अवेस्त्यांतहि असणें स्वाभाविक आहे. पण प्रत्यय याच्या उलट आहे.
आपणास एवढेंच पहावयाचें की वर्गांस वर्ण शब्द कसा लागला यासाठी आपणांस वर्णसदृश शब्द अवेस्त्यांत पाहिले पाहिजेत व वर्ण शब्दाच्या इतिहासाविषयीं विचार केला पाहिजे. अवेस्त्यांत वर्ण शब्दाचा सदृश शब्द 'वरेन' हा आहे व तो निरनिराळया चार अर्थानी उपयोगांत आणलेला दिसतो. ते अर्थ असे (१) धार्मिक मत, पंथ, संप्रदाय (२) इच्छा, निवड (३) आवरण,उदाहरणार्थ पृथ्वीचें आवरण म्हणजे हिरवळ वगैरे (४) कास्पियन समुद्राच्या नैॠत्येस माझंदरान व दमावंद पर्वताच्या जवळचा डोंगराळ प्रदेश. परंपरेप्रमाणें हा प्रदेश म्हणजेच पतष्खवार्गर अथवा दैलम होय व याचेंच अर्वाचीन नांव गिलान असून येथें फरिदुन बादशहाचा जन्म झाला.
ह्या अनेक अर्थांपैकी एक अर्थ धार्मिक मत, पंथ अगर संप्रदाय हा आहे हें लक्षांत घेतलें पाहिजे. या अर्थावरुन दोन कल्पना उत्पन्न होतात. उपाध्ये, राजन्यवर्ग, सामान्यजन. इत्यादि वर्ग निरनिराळया संप्रदायांचे म्हणजे निरनिराळीं कार्ये करणारे असा होऊन नंतर वर्ग असा होणें शक्य आहे. वरेन शब्दाचे रीतभात किंवा संप्रदाय या अर्थाचे वाचक कांही उतारे घेऊं.
अह्या जओषेग (जओषेंक्त्) उशतिश् वरेनेंग् (वेरनेग्त्) हच इते थ्वह्मी खताओ अपेमेम् नना अंघत् (यस्न ४८.४)
त्यांची समृद्धि, त्यांची रीतभात प्रजाधर्मास अनुसरुन असते व नाना रीतीनें, (हे अहुर मझ्द्) त्यांत तुझें शहाणपण दिसून येतें.
अतचा अह्माइ वरेनाइ मज्दा निदातेम् अषेम् सुइद्याइ त्कएषाइ राषयेंग्हे द्रुक्ष् यस्न ४९.३
जगांतील लोकांचे कल्याण होण्यासाठी हे अहुरमझ्द् तूं मार्ग घालून दिला आहेस व नुकसान करण्यासाठीं व वाइट मार्ग दाखविण्यासाठी द्रुजाची योजना केली आहेस.
अका वरना द्रेग्वाओ हिजवा आवेरेतो
यस्न ४५.१.
दुष्ट मनुष्य स्वत:च्या गैर वर्तणुकीनें व आपल्या वाईट वांचेमुळें आड मार्गाला जातो.
नोइत् ना मनाओ, नोइत् सेंघा, नोइत् खतवो,
नएदा वरना, नोइत् उख्धा, नएदा ष्यओथ्रा, नोइत् दएनाओ, नोइत् उरवानो हचइंते.
यस्न ४५.२
ना आपले विचारं, ना आपले शिक्षण, ना आपलें शहाणपण, ना आपली रीतभात, ना आपली वाचा, ना आपल्या इच्छा, न आपले अन्त:करण, ना आपले जीव, एकमेकांशी मिळते असतात.
तर वर्ण या शब्दाचा वेदकालांत जेव्हा तो समुच्चयास लावीत तेव्हां काय अर्थ असावा, याला उत्तर एवढेच की दास या वर्गाचें जें स्वरुप वेदांत असेल त्या स्वरुपाचा बोधक असावा, दास या वर्गाचें जर स्थित्यंतर झालें असेल तर वर्ण या शब्दाचेंहि त्याबरोबर अर्थांतर होईल. लोक दासाला वर्ण शब्द लावीत असतील. दासांची स्थिति जशी पालटत चालली असेल तसा हळूंहळूं क्रमानें वर्ण शब्दाचा अर्थहि बदलत चालला असेल. दासांच्या स्थितीतील अंतर किंवा दोन अर्थानें दास शब्दाचा उपयोग आपणांस ॠग्मंत्रांतच दिसत आहे. पण वर्ण शब्दाचें मात्र अर्थांतर ॠग्मंत्रांत स्पष्ट होत नाही. तें ॠग्मंत्रोत्तरकालीं झाले असावें.
एवढया विवेचनावरुन हें स्पष्ट होईल की काळया लोकांस गो-यांनी जिंकले आणि त्यावरुन वर्ण शब्दास रंग अर्थ जाऊन वर्ग अर्थ उत्पन्न झाला ही कल्पना ग्राह्य होत नाही. दास वर्गाची स्थित्यंतरें आपणांस तपासलीं पाहिजेत. ती तपासली असतां वर्ण या शब्दाचा इराणी लोकांत रीतभात किंवा संप्रदाय असा जो अर्थ होता तसाच वैदिक आर्यांत होता काय, तसा असल्यास कोणत्या क्रमानें रीतभात हा अर्थ जाऊन विशिष्ट कर्म करणारा वर्ग असा अर्थ अत्पन्न झाला, हें स्पष्ट होईल.
वर्ण शब्दाचें तसेंच चार वर्गांच्या कल्पनेचें इराणी लोकांत अस्तित्व असल्यामुळें म्हणजे पर्शुभारतीय काळांत अस्तित्व असण्याची जबर शक्यता असल्यामुळें गो-यांनीं काळयांस जिंकून रंगभेदावर वर्गभेद निर्माण झाला ही कल्पना ग्राह्य होत नाही. आणि ही कल्पनाच जर ग्राह्य होत नाहीं तर वर्ण शब्दाचा पुरावा देशांत वंशमहत्वक्रांति झाली असें सिद्ध करण्यास कसा उपयोगी पडणार ?
आतां दासकल्पनेकडे वळूं. दास शब्दाच्या इतिहासांत हिंदुस्थानांतील काळयांचा येणा-या गो-यांनीं केलेला पराजय सांपडतो काय तें पाहूं.
ॠग्वेदांत समानार्थी व सदृश उच्चाराचे दास आणि दस्यु असे दोन शब्द आढळतात.
या दोन शब्दांपैकीं दस्यु हा शब्द उत्तरकालीन वाङ्मयांत येत नाही.
दास हा शब्द उत्तरकालीन वाङ्मयांत गुलाम अगर नोकर या निश्चित अर्थाने येतो. हा अर्थ ॠग्वेदांतहि दिसतो, तथापि या अर्थाच्या ॠचा फार थोडया आहेत. दास याचा शत्रु असाहि अर्थ ॠग्वेदांत आहेच. हे दोन अर्थ ज्याअर्थी ॠग्वेदांत दिसतात त्या अर्थी दोन कल्पनांची शक्यता आहे. एक कल्पना म्हटली म्हणजे वेदभाषी अगर मांत्र संस्कृतीचे लोक देशांत येण्यापूर्वी हे दोन अर्थ तयार झाले असावेत. दुसरी कल्पना अशी कीं एका काळच्या शत्रूंचें गुलामांत स्थित्यंतर गांत्रकालांतच होऊन शब्दांचें अर्थद्वैत झालें असावें.
या विषयावर प्रत्यक्ष ॠचांच्या अवलोकनानें काय प्रकाश पडतो तें पाहूं. दस्यु आणि दास हे दोन शब्द एकत्र दिसत आहेत व ते कांही अंशी एकाच अर्थाचे आहेत. प्रथम दस्यु शब्द घेऊं आणि दस्युकल्पना काय होती तिची ग्रंथाधारें मांडणी करुं आणि त्या कल्पनेची आर्चिक 'दास' कल्पनेशी तुलना करुं.
वधीर्हि दस्युं धनिनं घनेन एकश्वरन्नुपशाकोभिरिन्द्र |
(१.३३,४)
कारण कीं हे इन्द्रा, तूं आपल्या शक्तिमान साहाय्यकर्त्यांसह (मरुतांसह) चाल करुन जाऊन धनसंपन्न दस्युला (वृत्राला सायण) एकटाच मारिता झालास.
त्वमेता त्रुदतो जक्षतश्वायोधयोरजस इन्द्रपांर |
अवादहोदिव आदस्युमुच्चा प्रसुन्वत: स्तुवत: शंसमाव: ||
(१.३३,७).
हे इन्द्रा, हे (वृत्राचे अनुचर) रडत असतांना आणि हांसत असतांना तूं त्याजबरोबर लढून त्यांस अंतरिक्षाच्या पलीकडेस हांकून देता झालास. (असुर वृत्राला) दस्यूला चालून स्वर्गांतून खालीं ढकलून देता झालास. तुला सोम अर्पण करणारा स्तवणारा त्याचें स्तोत्र राखून उंच ठिकाणीं ठेवलेंस.
परियदिंद्ररोदसी उभे अबुभोजीर्महिना विश्वत: सीम् |
अमन्यमानाँअभिमन्यमानैर्निर्ब्रह्मभिरधमोदस्युमिन्द्र ||
(१.३३,९)
हे इन्द्रा जेव्हां तूं आपल्या महिम्यानें द्यावापृथिवी सर्व बाजूंनीं वेष्टिता झालास, हे इन्द्रा भजणा-या स्तोत्यांच्या योगानें न भजणा-यांस तूं मारुन टाकलेंस आणि दस्यूस (वृत्रास-सायण) फुंकून टाकलेंस.
अग्निनातुर्वशंयदुं परावतउग्रादेवं हवामहे |
अग्निर्नयं नववास्त्वंबृहद्रथं तुर्वीतिं दस्यवेसह: ||
(१.३६,१८)
अग्नीच्या द्वारें आम्ही तुर्वशाला, यदूला, उग्रदेवाला दूर प्रदेशाहून बोलावितों. दस्युहननाकरितां (राक्षसांस मारण्याकरितां पंडित) अग्नि नववास्त्व, बृहद्रथ, तुर्वीति यांजला येंथें आणो.
त्वं मायाभिरपमायिनो धम: स्वघाभिर्ये अधिशुप्तावजुह्वत |
त्वं पिप्रोर्नृमण: प्रारुज: पुर: प्रॠजिश्वानंदस्युहत्येश्वाविथ ||
(१.५१,५).
तूं कपटी जनांस कपटांच्या योगानें फुंकून फेंकून दिलेस. कारण ते हविरन्नांनी आपल्याच तोडांत हवन करीत. हे नरहितचिंतका, तूंच पिप्रूची नगरें भंगिलीस आणि दस्यु- (अनार्य-पंडित) मारणाच्या प्रसंगी ॠजिश्व्याला संरक्षिलेंस.
त्वं कुत्सं शुष्णहत्येश्वाविथारन्धयोतिथिग्वायशंबरम् |
महान्तंचिदर्बुदंनिक्रमी: पदासनादेवदस्युहत्यायजज्ञिषे ||
(१.५१,६).
तुंच शुष्णमारणाच्या प्रसंगी कुत्साला रक्षिलेंस, शंबराला अतिथिग्वाच्या हस्तगत केलेस, अर्बुद मोठा असूनहि त्याला पायाखालीं तुडविलेंस, दस्युंचा (शत्रूंचा) नाश करण्यास्तव तूं प्राचीन काळापासून जन्मला आहेस.
विजानी ह्यार्यान्येचदस्यवोबर्हिष्मतेरन्धयाशासदव्रतान् |
शाकीभवयजमानस्य चोदिताविश्वेत्तातेसधमादेषुचाकन ||
(१.५१,८)
आर्य कोण आणि दस्यु कोण हे तूं ओळख, कर्महीनांना (दस्यूंस) यज्ञकर्त्यांच्या स्वाधीन कर, यज्ञकर्त्यांचा नायक हो. तुझे सर्व पराक्रम मला यज्ञात गावयास आवडतात.
एभिर्द्युभि: सुमना एभिरिन्दुभिर्निरुन्धानो अमर्ति गोभिरश्विना
इन्द्रेणदस्युंदरयन्त इन्दुभिर्युतद्वेषस: समिषारभेमहि ||
(१.५३,४).
या दैदिप्यमान सोमरसांनी तूं प्रसन्न होऊन गुरांच्या व घोडयांच्या योगानें दारिद्रय नष्ट कर. इन्द्रानें सोमरसांचे साहाय्य मिळवून दस्यूंस मारुन आम्हाला नि:शत्रु केलें.
प्रनुमहित्वंवृषभस्यवोचं यं पूरवो वृत्रहणं सचन्त
वैश्वानरोदस्युमग्निर्जघन्वाँ अधूनोत्काष्ठा अवशंबरंभेत् ||
(१.५९,६).
ज्या वृत्रहंत्याला मनुष्यें सेवितात त्या महाशूराचें महाभाग्य मला त्वरित गाऊं दे. वैश्वानर अग्नि दस्युला मारुन उदकें वर्षविता झाला. शंबर उच्छेदून खालीं टाकता झाला.
त्वं हत्यदिन्द्रचादी: सखावृत्रंयद्वज्रिन्वृषकर्मेन्नुम्ना: |
यद्धशूरवृषमण: पराचैर्विदस्यूँर्योनावकृतोवृथाषाट् ||
(१.६३,४).
हे इन्द्रा, वज्रधरा, शूरकर्मा, शूरमनस्का तूं सखा होऊन वृत्राचा नाश करिता झालास. तूं जो युध्दांत सहज यश मिळविणारा युध्दांत दस्युंस तोडून हांकून लाविता झालास; तें सर्व तूंच म्हणून करता झालास.
तमुत्वावृत्रहन्तमंयोदस्यूरवधूनुषे |
द्युम्नैरभिप्रणोनुम: ||
(१.७८,४).
तूं जो दस्यूंना विध्वंसून टाकतोस त्या तुला अतिपराक्रमी अग्नीला पुन: पुन: स्तवितो.
सवज्रभृदृस्युहाभीमउग्र: सहस्त्रचेता: शतनीथॠभ्वा |
चम्रीषोनशवसा पाञ्चजन्योमरुत्वान्नोभवत्विन्द्रऊती ||
(१.१०८,१२).
जो वज्रधारी, दस्युहंता, भयंकर, महाप्रतापी, सहस्त्रप्रज्ञ, शतोपाय महान् होय. सोमाप्रमाणें बळांच्या योगेंकरुन पंचजनांचा धनी होय. तो मरुतांसहित इन्द्र आमचा संरक्षिता होवो.
दस्यूञ्छिम्यूँश्वपुरुहूतएवैर्हत्वापृथिव्यांशर्वानिबर्हीत |
सनत्क्षेत्रंसखिभि: श्वित्न्येभि: सनत्सूर्यंसदनप: सुवज्र: ||
(१.१००,१८).
पुरुहूत इन्द्रानं दस्यूंनी व शिम्यूंनां यांच्या (मरुतांच्या) साहाय्यानें पृथ्वीवर मारुन वज्रानें भेदून टाकलें. त्यानें आपल्या तेज:पुंज मित्रांच्या साहाय्यानें क्षेत्र घेतलें, सूर्य हरण केला. सुंदर वज्र धारण करणा-या इन्द्रानें उदकें हरण केला.
सजातूभर्माश्रदृधान ओज: पुरोविभिन्दन्नचरद्विदासी: |
विद्वान्वज्रिन्दस्यवेहेतिमस्यार्ये सहोवर्धयाद्युम्नमिन्द्र ||
(१.१०३,३).
प्रजांचे पालन करणारा तो (इंन्द्र) पराक्रम करण्याच्या इच्छेनें दस्यूंची नगरें फोडून टाकिता झाला व त्यांजवरुन चालला. हे वज्रधरा मर्मस्थल जाणणारा असा तूं दस्युंच्या अंगावर शस्त्र टाक. हे इन्द्रा आर्य लोकांचे बळ व यश वाढीव.
तदूचुषेमानुषेमायुगानिकीर्तेन्यं मधवानामबिभ्रत् |
उपप्रयन्दस्युहत्यायवज्रीयद्धसूनु: श्रवसेनामदधे ||
(१.१०३,४).
अति प्रबळ इन्द्र हातांत वज्र घेऊन दस्यूंना मारण्यासाठी चाल करुन जाऊन जें नांव धारण करिता झाला तेंच प्रख्यात नांव मधवा या मानवी काळांत दीन उपासकांसाठी धारण करीत असतो.
यो विश्वस्य जगत: प्राणतस्पतिर्यो ब्रह्मणे प्रथमोगा अविन्दत् |
इन्द्रोयोदस्यूँरधराँ अवातिरन्मरुत्वन्तं सख्यायहवामहे ||
(१.१०१,५).
जो सर्व जंगम प्राण्यांचा स्वामी, जो स्तोत्यांकरितां प्रथम गाई शोधून काढता झाला. जो इन्द्र दस्यूंला रसातळास मिळवून संहारिता झाला त्या मरुद्युक्त इन्द्राला आम्ही मैत्रीसाठी बोलावितों.
ॠर्षि नरावंहस: पाञ्चजन्यमृबीसादत्रिंमुञ्चथोगणेन |
मिनन्तादस्योरशिवस्यमाया अनुपूर्वं वृषणा चोदयन्ता ||
(१.११७,३).
हे शूर अश्वी देवहो, पांच प्रकारच्या जनांना प्रिय अशा अत्रीला तुम्ही तुषाग्नीपासून पुत्रपौत्रांसह मुक्त केलें आणि एकामागून एक अशा येणा-या दस्यूच्या आशिव मायेचें निवारण केलें.
यवं वृकेणाश्विनावपन्तेषंदुहन्तामनुषायदस्त्रा |
अभि दस्युंबकुरेणाधमन्तोरुज्योतिश्वकथुरार्याय |
(१.११७,२१).
हे अश्वीहो, मनुष्यांच्या करितां तुम्ही नांगराच्या योगानें जमीनीत धान्य पेरिलें आणि अन्न उत्पन्न केलें. तसेंच दस्यूंच्या वर वज्रप्रहार करुन आर्यांच्या साठी उत्तम प्रकाश उत्पन्न केला.
धिश्वाशव: शूरयेनवृत्रमवाभिनद्दानुमौर्णवाभम् |
अपावृणोर्ज्योतिरार्यायनिसव्यत: सादिदस्युरिन्द्र ||
(२.११,१८).
हे इंद्रा ज्या बलाच्या योगानें वृत्राला मारलेंस आणि और्णवाभ असुराचा वध केलास तें बल धारण कर. आर्यांच्यासाठीं तूं उजेड पाडिलास तेव्हां दस्यु डाव्या बाजूस पडला.
सनेमयेत उफ्तिभिस्तरन्तो विश्वा: स्पृध आर्येणदस्यून् |
अस्मभ्यंतत्वाष्ट्रंविश्वरुपमरंधय: साख्यस्यत्रिताय ||
(२.११,१९.)
इंद्रा तुझ्या कृपेनें शत्रूंचा आणि दस्यूंचा नाश करणा-या लोकांचा आम्हांला लाभ होवो. विश्वरुप त्वाष्ट्राचें त्रिताशी सख्य होण्यासाठी जसें त्याला तूं आपल्या शासनाखालीं आणलेंस तसेंच त्या विश्वरुपाला आमच्या शासनाखाली आण.
य: शश्वतोमह्येनोदधानानमन्यमाञ्छर्वाजधान |
य: शर्घतेनानुददातिशृध्यांयोदस्योर्हन्तासजनास इन्द्र: |
(२.१२,१०).
हे जन हो, मोठमोठालीं पापें करणा-यांना आणि इंद्राची उपासना न करणा-यांनां वज्रानें मारणारा, बलवान् असल्याबद्ल गर्व वाहणा-यांनां बल न देणारा आणि दस्यूचा वध करणारा असा जो असेल त्यालाच तुम्ही इंद्र समजा.
शतंवायस्य दशसाकमाद्य एकस्य श्रुष्टौयद्धचोदमाविथ |
अरज्जौदस्यून्त्समुनब्दभीतयेसुप्राव्यो अभव: सास्युक्थ्य: ||
(२.१३,९).
तुला कोणी हांक मारिली असतां आपल्या रथास हजार घोडे जुंपून गेलास, तसेंच कारागृहांत दस्यूपासून दभीतीचें रक्षण केलेंस असा तूं अत्यंत स्तुत्य आहेस.
स्वन्पेनाभ्युप्याचुमुरिंधुर्निच जघन्थ दस्युंप्रदभीतिमाव: |
रंभीचिदत्रविविदे हिरण्यं सोमस्यतामदइन्द्रश्वकार ||
(२.१५,९)
इंद्रा, तूं चुमुरि आणि धुनि या दस्यूंना निद्रावश असतां मारिलेंस आणि दभीतीचें रक्षण केलेंस आणि त्यामुळें दस्युंचे धन दभीतीला मिळालें. सोमपानानें मद्युक्त झाल्यामुळें हीं सर्व कामें तूं केलींस.
तस्मैतवस्यमनुदांयिसत्रेन्द्रायदेवेभिरर्णसातौ |
प्रतियदस्यवज्रंबाव्होर्धुर्हत्वीदस्यून्पुर आयसीर्नितारीत् ||
(२.२०,८)
नेहमी इंद्राचे बल देवांच्या बलाहून अधिक असतें. (स्तोत्यांनी) जेंव्हा इंद्र्रास खांद्यावर वज्र घ्यावयास लाविलें तेव्हां त्यानें दस्यूंनां मारिलें आणि त्यांच्या लोखंडी नगरांचा विध्वंस केला.
कृणोत धूमं वृषणं सखायोस्त्रेधंत इतन वाजमच्छ |
अयमग्नि: पृतनाषाट् सुवीरो येन देवासो असहंत दस्यून् ||
(३.२९,९).
मित्रहो, धूमवान् असा अग्नि उत्पन्न करा, बलवान् असतील तेच मंथनरुप युध्दाला चला. हा अग्नि शत्रूंच्या सैन्याला जिंकणारा आहे. याच्याच योगानें देवांनीं दस्यूंना जिंकिलें.
महो महानि पनयन्त्यस्येन्द्रस्य कर्म सुकृता पुरुणि |
वृजनेन वृजिनान्त्सं पिपेष मायाभिर्दस्यूँरभिभूत्योजा: ||
(३.३४,६).
या इंद्राची मोठमोठी पराक्रमरुप चरित्रें उपासक नेहमीं स्तवीत असतात. त्या इंद्रानें पापाचरण करणा-यांचा बलानें नाश केला आणि मायेच्या योगानें दस्यूंचा संहार केला.
ससानात्याँउत सूर्ये ससानेन्द्र: ससान पुरुभोजसंगां |
हिरण्ययमुत भोगं ससान हत्वी दस्यून् प्रार्ये वर्णमावत् ||
(३.३४,९).
त्या इंद्रानें उपासकांना घोडे दिले, प्रकाश दिला, पुष्कळांचे पोषण करणारी गाय दिली; तसेच धन आणि भोग्य वस्तू दिल्या त्या इंद्रानें दस्यूंना मारुन आर्यांचे रक्षण केले.
यं नु नकि: पृतनासु स्वराजं द्विता तरति नृतमं हरिष्ठां |
इनतम: सत्वभिर्यो ह शूषै: पृथुज्रया अभिनादायुर्दस्यो: ||
(३.४९,२).
अत्यंत शोभायमानू, शूर व घोडयावर बसलेला अशा इंद्राचा संग्रामांत पराभव करणारा दुसरा कोणी नाहीं. मरुतांच्या योगानें शक्तिमान् होणा-या वेगवान् इंद्रानें दस्यूंचे प्राण हरण केले.
अच्छां कविं नृमणो गा अमिष्टौ स्वर्षाता मधवन् नाधमानं
उतिभिस्तमिषणो द्युम्रहूतौ नि मायावानब्रह्मां दस्युरर्त ||
(४.१६,९).
हे मधवा सूर्यप्रकाशार्थ होणा-या युध्दांत मदतीची याचनां करणा-या गायकाच्या मदतीसाठी ये. आणि आमंत्रणांत त्यास साहाय्य कर. प्रार्थनाहीन जादूगार दस्यु त्यास बुडव.
आ दस्युघ्ना मनसा याह्यस्तं भुवत्ते कुत्स: सख्ये निकाम: |
स्वे योनो नि षदतं सरुपा विवां चिकित्सदृतचिद्ध नारी ||
(४.१६,१०).
दस्यूंचा घात करणा-या इंद्रा, तुझ्या स्नेहाची इच्छा करणा-या कुत्साच्या घरीं जाऊन तूं आणि कुत्स एका ठिकाणी बसला. त्या वेळी दोघे सारखेच दिसल्यामुळें तुझ्या स्त्रीला तुला ओळखतां आले नाहीं.
कुत्साय शुष्णमशुषं नि बर्ही: प्रपित्वे अह्व: कुयवं सहस्त्रा |
सद्यो दस्यून् प्र मृण कुत्स्येन प्र सूरश्वकं बृहतादभीके ||
(४.१६,१२).
हे इंद्रा, तूं कुत्सासाठी शुष्णाला मारिलेंस आणि हजारों लोकांच्यासह कुयव राक्षयास प्रात:कालीं मारिलेंस व त्याच वेळीं वज्रानें दस्यूंचा वध केलास. तसेंच तूं सूर्याचें रथचक्र मोडिलेंस.
अहन्निन्द्रो अदहदग्निरिन्दो पुरा दस्यून् मध्यंदिनादभीके |
दुर्गे दुरोणे क्रत्वा न यातां पुरु सहस्त्रा शर्वानि बर्हीत् ||
(४.२८,३).
हे सोम, इंद्र आणि अग्नि यांनी वाटसरु लोकांना ज्याप्रमाणें वाटेंत गांठून लुटारु लोक लुटतात त्याप्रमाणें प्रात:काली दस्यूंचा सर्व सैन्यासह संहार केला.
विश्वस्मात्सीमधमाँ इन्द्र दस्यून् विशो दासीरकृणोर प्रशस्ता: |
अबधिर्थाममृणतं निशत्रूनविन्देथामपचितिं बधत्रै: ||
(४.२८,४).
हे इन्द्रा, तूं दस्यूंना अत्यंत हलके (गुणहीन) ठरविलेंस आणि दासी लोकांना (दासी विशांस) गर्ह्य ठरविलेंस. हे इंद्र आणि सोम हो तुम्ही शत्रूंचा नाश केलात आणि शत्रूंच्या प्रहारापासून भक्तांचा बचाव केलात.
उतो हि वां दात्रा सन्ति पूर्वा या पूरुभ्यस्त्रसदस्युर्नितोशे |
क्षेत्रासां ददथुरुर्वरासां घनं दस्युभ्यों अभिभूतिमुग्रं ||
(४.३८,४).
हे द्यावापृथिवी हो, घोडे, भूमि आणि पुत्रपौत्रादि संतति अशा प्रकारची संपत्ति याचकांना दान देणा-या त्रसदस्यूला तुम्हाजवळूनच मिळाली आहे. तसेंच दस्यूंचा वध करण्यासाठीं वज्रहि तुम्हींच त्यांला दिलें.
वंधेन दस्युं प्र हि चातयस्व वय: कृण्वांनस्तन्वे ३ स्वायै |
पिपर्षि यत्सहसस्पुत्र देवान्सो अग्ने पांहि नृतम वाजे अस्मान् |
(५.४,६).
हे अग्ने, आयुघानें दस्यूचा वध कर. पुत्ररुप अशा हविर्दात्यासाठीं अन्न उत्पन्न करुन देवांना तृप्त करणा-या अग्ने संग्रामामध्यें आमचें रक्षण कर.
अदग्ने अपृणतोत्रि: सांसह्याद्वस्यूनिष: सासह्यानृन् |
(५.७,१०).
हे अग्ने जे दस्यू दानें देत नाहींत त्यांचा अत्रि पराभव करो आणि जे अन्नदान देत नाहीत त्यांनां जिंको.
अग्निर्जातो अरोचत घ्नन् दस्यून् ज्योतिषा तम: |
अविन्दद्रा अप:स्व: ||
(५.१४,४).
अग्नि उत्पन्न होतांच दस्यूंचा नाश करिता झाला व आपल्या तेजानें अंधकार नाहीसा करिता झाला. तसेंच उदकें आणि सूर्य यांना जाणिता झाला.
प्रान्यच्चकमवृह: सूर्यस्य कुत्सायान्यद्वरिवो यातवेक: |
अनासो दस्यूँ रमृणो वधेन निदुर्योण आवृणङ्मृध्रवाच: ||
(५.२९,१०).
इन्द्रा तूं सूर्याच्या रथाचें दुसरें चाक (रथापासून) वेगळें केलेस आणि कुत्साला धन मिळवून दिलेंस. तसेंच नाक नसलेल्या दस्यूंचा शस्त्रानें वध केलास आणि युध्दांत मृघ्रवाचांचा नाश केलास.
स्त्रियो हि दास आयुधानि चके किं माकरन्नबला अस्य सेना: |
अन्तर्ह्यख्यदुभे अस्य धेने अथोपप्रैद्युधये दस्युमिन्द्र: ||
(५.३०,९).
दासानें (युध्दामध्यें) स्त्रिया पुढें केल्या असतां 'हे अबला रुप सैन्य मला काय करणार ? ' असे इंद्र म्हणाला. नंतर त्यांनें त्यांपैकीं दोन स्त्रिया अंतर्गृहांत ठेवल्या आणि तो दस्यूबरोबर युद्ध करावयास गेला.
वृष्णे यत्ते वृषणो अर्कमर्चानिन्द्र ग्रावाणो अदिति: सजोषा: |
अनश्वासो ये पवयो रथा इन्द्रेषिता अभ्यवर्तन्त दस्यून् ||
(५.३१,५).
हे इंन्द्र, ज्या वेळी रथरहित, अश्वरहित व तुझ्या प्रेरणेनें गमन करणारे वीर्यवान् मरुत् दस्यूंचा वध करितात, आणि तुजसाठी स्तोत्र करितात त्या वेळी (सोम कुटण्याचे) दगड जुळले जातात.
तदिन्नुतेकरणं दस्म विप्रांहिं यत् घ्नन्नोजो अत्रामिमीथा: |
शुष्णस्यचित्परि माया अगृभ्णा: प्रपित्वं यन्नपदस्यूँ रसेध: ||
(५.३१,७).
हे दर्शनीय आणि सुबुद्ध इंद्रा, वृत्रासुराला मारुन तूं आपला जो पराक्रम या जगांत प्रकट केलास तो केवळ अपूर्व होय. वृत्रासुराचा वध करणें हा असाधारण पराक्रम तुझाच आहे. तूं शुष्णाच्या परिमाया हिसकाऊन घेतल्यास आणि रणांगणावर जाऊन दस्यूंना चोप दिलास.
पांतं नो रुद्रा पायुभिरुत त्रायेथां सुत्रात्रा |
तुर्याम दस्यून्तनूभि: ||
(५.७०,३).
हे रुद्रहो, रक्षणाला उपयुक्त अशा आयुधांनीं तुम्ही आमचें संरक्षण करा आणि शुभकारक अशा पालन साधनांनी तुम्ही आमचें पालन करा. तुमच्या कृपेनें दस्यूंचा डोळा चुकवून आम्ही आपल्या मुलाबाळांसह पार निघून जाऊं.
नाना ह्यग्ने वसे स्पर्धन्ते रायो अर्य: |
तूर्वन्तो दस्युमायवो व्रतै: सीक्षन्तो अव्रतम् ||
(६.१४,३).
हे अग्ने, शत्रुंचें लुटून आणलेले सारे धन जतन करण्याचें कामी तुझ्या स्तवन करणा-यांमध्ये मोठी चढाओढ लागते तुझे स्तवन करणारे ॠषी आपल्यावर हल्ला करणा-या दस्यूंना मारतात आणि तुझ्या यागरुप व्रताशी विरोध करणा-या अव्रत अशा लोकांचा तुझ्यासाठीं केलेल्या यागरुपी व्रताच्या योगानें नाश करण्याची ते इच्छा धारण करतात.
तमुत्वा पाथ्यो वृषा समीघे दस्युहन्तमं |
धनंजयं रणेरणे ||
(६.१६,१५).
प्रत्येक रणसंग्रामामध्यें शत्रुभूत अशा दस्यूंचा नाश करुन त्यांचे सर्व धन जिंकणा-या तुज अग्नीला पाथ्योवृषा नामक कोणा एका ॠषीनें इंधनें घालून प्रदीप्त केला.
त्वं हनु त्यददमायो दस्यूँ रेक: कृष्टी रवनोरार्याय |
अस्ति स्विन्नुवीर्य तत्त इंद्र न स्विदस्ति तदृतुथा विवोच ||
(६.१८,३).
हे इंद्रा दस्यूंना तूं तेव्हांच दमवून टाकलेंस आणि आर्याला प्रजा प्राप्त करुन दिल्यास; पण हे तुझें त्या वेळचें सामर्थ्य हल्ली तुझ्या अंगी आहे किंवा नाहीं हे स्पष्ट करुन सांग.
यद्वा दिवि पार्ये सुष्विमिन्द्र वृत्रहत्येवसिशूर सातौ |
यद्वा दक्षस्य बिभ्युषो अबिभ्यदरंधय: शर्धत इंद्र दस्यून् ||
(६.२३,२).
हे इंद्रा, शुर अशा योद्धयांसह जेव्हां तूं द्युलोकाच्या ठिकाणीं शत्रूशीं लढण्यासाठीं जातोस तेव्हां तूं उत्कृष्ट रीतीनें सोमकुटणा-याचें रक्षण करितोंस. यज्ञकुशल, परंतु शत्रूंना भ्यालेला जो असेल याला तूं निर्भय होत्साता अभय देतोस आणि रणांगणावर तुझ्याशीं भिडणा-या दस्यूंचा नाश करुन टाकतोस.
नवीळवे नमते ने स्थिराय न शर्धते दस्युजूताय स्तवान् |
अज्रा इन्द्रस्य गिरयश्विदृश्वा गंभीरे चिभ्दवति गाधमस्मै ||
(६.२४,८).
हा इंद्र आमच्याकडून एकदां का स्तविला गेला म्हणजे तो धिप्पाड शरीराच्या मनुष्याला नमला जात नाही, युध्दामध्यें धैर्य धरुन स्थिरपणें लढणाराला तो जिंकला जात नाहीं, कर्मरहित अशा दस्यूंनीं भुरळ घातलेल्या पुरुषाला तो जुमानीत नाहीं, फार तर काय पण दुर्गम असे मोठमोठाले पर्वत ह्या इंद्राला सहज भिरकाऊन देतां येतात. प्रक्षुब्ध अशा ठिकाणींहि गंभीरपणा हा इंद्राचा विषय होऊन बसतो.
एवेदिन्द्र: सुहव ॠष्वो अस्तुती अनूती हिरिशिप्र:सत्वा |
एवाहि जातो असमात्योजा: पुरुच वृत्रा हनति नि दस्यून् ||
(६.२९,६).
महान् अशा प्रकारचा तो इंद्र आम्हांला सुखानें बोलावतां येईल असा होवो. बाकी पिवळसर हनुवटीचा तो इंद्र आला किंवा न आला तरीसुद्धां त्यांचे स्तोत्र करणारांला तो धनप्राप्ति करुन देण्याला कारणीभूत होतो. आता हा प्रादुर्भूत झालेला इंद्र, अमानुष अशा प्रकारच्या बळानें सम्पन्न होवो आणि अनेक वृत्रांना मारुन दुष्ट अशा दस्यूंचाहि तो नाश करो.
त्वं शतान्यव शंबरस्य पुरो जघन्थाप्रतीनि दस्यो: |
अशिक्षो यत्र शच्या शचीवो दिवोदासाय सुन्वते सुतक्रे भरद्वाजाय गृणते वसूनि ||
(६.३१,४).
हे इन्द्रा, तुझ्यावर चाल करुन येणारा जो शंबर नामक दस्यु, त्यांची तूं शंभर नगरें फोडून जमीनदोस्त केलीस. हे प्रज्ञावन्त इंन्द्रा, कुटलेल्या सोमाला विकला जाणारा तूं सोमाभिषव करणा-या दिवोदासाला जेव्हा मोठया हिकमतीनें धन मिळवून दिलेंस त्याचवेळीं सवनकर्त्या मज भरद्वाजासहि तूं पुष्कळ धन दिलेंस.
कुवित्सस्य प्रहिव्रजं गोमन्तं दस्युहा गमत् |
शचीभिरपनोवरत् ||
(६.४५,२४).
शंत्रूंचा नाश करणारा तो इंद्र कुवित्सनामक एका माणसाच्या पुष्कळ गाईनीं भरलेल्या गोठयांत जर शिरतों तर तो आमच्या कर्मांनी संतुष्ट होऊन आम्हांला त्या कुवित्साच्या गोठयांतल्या गाई दाखवो.
त्वे असुर्य वसवो न्यण्वन्कतुंहिते मित्रमहोजुषन्त |
त्वं दस्यूँरोकसो अग्न आज उरुज्योतिर्जनयन्नार्याय ||
(७.५,६).
हे मित्रपूजक अग्ने, वस्ती करुन राहणा-या देवांनीं आपलें सारें बळ तुझ्या ठिकाणीं ठेवलें आणि तुला आवडत्या अशा यज्ञकर्माचें त्यांनी सेवन केलें. कां की आर्याला तूं अधिक तेजस्वी करतोस आणि दस्यूंनां त्यांच्या ठिकाणांतून हांकून लावतोस.
न्यक्रतून् ग्रथिनो मृध्रवाच: पणिरँ श्रध्दा अवृधाँ अयज्ञान् |
प्रप्र तान्दस्यूँरग्निर्विवाय पूर्वश्वकारा पराँ अपज्यून् ||
(७.६,२).
अयाजक हिंसाप्रचुर अशा बाणीनें बडबड करणारे पणी, यज्ञ कर्माविषयीं श्रध्दा नसलेले, स्तोत्रे गाऊन अग्नीची कीर्ति न वाढविणारे, यज्ञकर्म न करितां वृथाच कालक्षेप करणारे असे जे पणि नामक दस्यू, त्यांना अग्निदेव पूर्णपणें हांकून लावतो. इतकेंच नाही तर सर्व देवांत अग्नि हा प्रमुख होत्साता अयाजक अशा दुस-या कित्येक लोकांनांहि रसातळीं दडपून टाकतो.
त्वं नृभिर्नृमणो देववीतौ भूर्राणि वृत्रा हर्यश्व हंसि |
त्वं नि दस्युं चुमुरि धुर्निचास्वापयो दभीतये सुहंतु ||
(७.१९,४).
हे इंन्द्रा यज्ञनेत्या ॠत्विजांनी तूं स्तवनीय आहेस. जय मिळविण्याची इच्छा करणारे देव ज्या ठिकाणी जातात अशा रणसंग्रामामध्यें मरुतांच्या सहवर्तमान जाऊन तूं पुष्कळ शत्रूंना ठार मारलेंस, पीतवर्ण अशा अश्वांनी सज्ज केलेल्या रथांत बसून हे इंद्रा, तूं दभीति नामक राजर्षीसाठीं चुमुरी व धुनि या दोन दस्यूंनां आपल्या वज्राच्या प्रहारानें मारुन टाकलेंस.
निशुष्ण इन्द्र धर्णसिर्वज्रं जघन्थ दस्यवि |
वृषाह्युग्र शृण्विषे ||
(८.६,१४).
हे इंद्रा, आपणांवर चाल करुन येणा-या शुष्ण नामक दस्यूला तूं आपल्या हातांत धारण केलेल्या वज्राचा प्रहार करुन मारुन टाकलास. हे बलिष्ठा, तूं भक्तांचे मनोरथ पूर्ण करणारा आहेस असें ऐकतों तर आम्हांला अपेक्षित असें धन तूं आम्हांला दे.
मायाभिरुत्सिसृप्सत इन्द्रद्यामा रुरुक्षत: |
अव दस्यूँ रघूनुथा: ||
(८.१४,१४).
हे इंद्रा, तूं आपल्या मायिक चमत्कारांच्या योगानें सर्वत्र प्रसार पावून द्युलोकांवर आरोहण केलेंस आणि आपल्यावर चालून येणा-या दस्यूंनां खाली तोंड करुन भिरकावून दिलेंस.
यो अग्नि: सप्तमानुष: श्रितो विश्वेषु सिंधुषु |
तमागन्म त्रिपस्त्यं मन्धातुर्दस्युहन्तमर्मीग्न यज्ञेषु पूर्व्ये नभंतामन्यके समे ||
(८.३९,८).
सात ॠत्विजांनी संपन्न असा जो अग्नि सर्व नद्यांच्या ठिकाणी आश्रय करुन रहात असतो व ज्यानें मंधात्याच्या शत्रूंना मारुन टाकिलें, त्या यज्ञमुख्य अशा अग्नीला स्तविण्यासाठी आम्ही येथें आलों आहों. तर तो अग्नि दुस-याहि सर्व शत्रूंना निर्दळून टाको.
रथिरासो हरयो येते अस्त्रिध ओजो वातस्य पिप्रति |
येभिर्नि दस्युं मनुषो निघोषयो येभि:स्व: परीयसे |
(८.५०,८.).
जे घोडे तुझा रथ ओढतात, जे कोणास त्रास देत नाहींत, ते वा-याच्या वेगासहि मागें टाकतात. त्यांच्यासह तूं मानवशत्रूंस (मनुष:दस्युं) गप्प करतोस, व त्यांच्यामुळें तूं सर्वत्र फिरतोस.
पार्षद्वाण: प्रस्कण्वं समसादयच्छयानं जिव्रिमुद्धितं |
सहस्त्राण्यसिषासद्रवामृषिस्त्वोतो दस्यवे वृक: ||
(८.५१,२).
पृषद्वाणाचा पुत्र प्रस्कण्वाचा यजमान होता. प्रस्कण्व हा असहाय व दुर्बल होता. तुझ्या साहाय्यानें दस्यवेवृक ॠषीनें एक हजार गायी मिळविल्या.
दश मह्यं पौतक्रत: सहस्त्रा दस्यवेवृक: |
नित्याद्रायो अंमहत.
(८.५६,२).
पुतक्रताचा पुत्र दस्यवेवृक यानें मला स्वत:च्या धनांतून दहाहजार गायी दिल्या.
अन्यव्रतममानुषमयज्वानमदेवयुं
अव स्व: सखा दुधुवीत पर्वत: सुघ्नाय दस्युं पर्वत:
(८.७०,११).
अव्रत, अमानुष (इन्द्रयाजिनाम् अप्रियम्), अयज्वा, देव न मानणारा अशा मनुष्यास पर्वत, तुझा सखा, स्वर्गांतून खाला टाकून देतो. अशा दस्यूला पर्वत मृत्यूकडे टाकतो.
त्वं हि शश्वतीनाभिन्द्र दर्ता पुरामसि |
हन्ता दस्योर्मनोर्वृध: पतिर्दिव: |
(८.९८,६).
कारण तूं शत्रूंच्या अनेक पुरांचा नाश करणारा आहेस. तूं दस्यूचा मारक, मनुष्याचा संवर्धक व स्वर्गाचा पति आहेस.
सुवितस्य मनामहेति सेतुं दुराव्यं |
साव्हांसो दस्युमव्रतं |
(९.४१,२).
अव्रत दस्यूचा नाश करुन दु:खाचा सेतू सोडून आनंदाच्य सेतूचा विचार करुं
कृतानीदस्य कर्त्वा चेतन्ते दस्युतर्हणा |
ॠणा च धृष्णुश्वयते |
(९.४७,२).
त्यांचे कार्य झालें दस्युनाशस्पष्ट झाला आहे आणि तो आपले ॠण धैर्यानें अवलक्षितो.
इंद्रो नयो महा कर्माणि चकिर्हन्ता वृत्राणामसि सोमपूर्भित्
पैद्वो न हि त्वमहिनाम्रां हन्ता विश्वस्यासि सोमदस्यो:
(९.८८,४).
हे सोमा तूं पुरांचा भेद करणारा आहेस. ज्या इंद्रानें मोठी कामे केली त्या इंद्राप्रमाणें तूं वृत्राचा हंता आहेस. ज्याप्रमाणें पैद्वानें सर्व नाश केला त्याप्रमाणें तूं सर्व दस्यूंचा नाशक आहेस.
तन्नुसत्यं पवमानस्यास्तु यत्र विश्वे कारव: सन्नसंत |
ज्योतिर्यदह्ने अकृणोदुलोकं प्रावन्मनुं दस्यवेकरभीकम् ||
(९.९२,५).
तर पवमानासंबंधी हें सत्य असो कीं जेथें सर्व कवि जमतात त्यानें दिवसाचा उजेड व जागा आम्हांस दिली, मनुला मदत केली, व दस्यूला पराभविलें.
अकर्मा दस्युरभिनो अमन्तुरन्यव्रतो अमानुष: |
त्वं तस्यामित्रहन् वधर्दासस्यदम्भय ||
(१०.२२,८).
अकर्मा, अव्रत, आणि अमानुष दस्यु आमच्या भोवती आहे हे अमित्रघ्ना त्या दासाचे शस्त्र फसव.
दस्युहनं पूर्भिदमिन्द्रसत्यमस्मभ्यं चित्रं वृषणं रयिंदा: ||
(१०.४७,४).
इंन्द्रा दस्युहननाचें आणि पुरनाशाचें सत्य आम्हांस चित्र आहे. आम्हांस संपत्ति दे.
अहं दस्युभ्य: परिनृम्णमाददे गोत्राशिक्षन् दधीचे मातरिश्वने ||
(१०.४८,२).
मी (इंद्र) दस्यूंचे सैन्य पराभविलें आणि दधीचीस आणि मातरिश्वास गोठे दिले.
अहमत्कं कवयेशिश्नथं हथैरहं कुत्समावमाभिरुतिमि: |
अहंशुष्णस्य श्नथिता वधर्ययन्नयोररआर्यन्नाम दस्यवे ||
(१०.४९,३),
मी अत्कास कवीसाठी ठोक्यांनी मारलें. मी आपल्या मदतीनें कुत्साचें रक्षण केलें. मी शुष्णाचा मारता. मी मृत्यूचा बाण धरणारा मी दस्यु शत्रूस आर्याचें नांव जाऊं दिलें नाहीं.
पीत्वी सोमस्य दिव आवृधान: शूरो निर्युधाधमदृस्यून् ||
(१०.५५,८).
तो शूर सोम नि आकाशांतून दस्युस आपल्या आयुधांनी घालवून देतो.
आभिर्हिमाया उपदस्यु मागान्मिह: प्रतम्रा अवपत्तमांसि ||
(१०.७३,५).
आपल्या सर्व कपटसाधनासह इंद्र दस्यूजवळ (मारण्याच्या इच्छेनें) आला. अवर्षणानें नाहीशी झालेली वृष्टि त्यानें दिली. आणि अंधार नाहीसा केला.
अभीहि मन्यो तवस स्तवीयान्तपसायुजाविजहि शत्रून् |
अमित्रहो वृत्रहा दस्युहांच विश्वाव सून्याभरात्वंन: ||
(१०.८३,३).
बलवानाहून बलवान् अशा मन्युदेवा आमच्याकडे ये. तपाच्या साहाय्यानें शत्रूंनां जिंक. अमित्र, वृत्र व दस्यु यांचा घात करणा-या इंद्रा आम्हांला सर्व प्रकारची संपत्ति प्राप्त करुन दे.
अयन्ते अस्म्युपमेह्यर्वाड्· प्रतीचीन: सहुरे विश्वघाय: |
मन्योवज्रिन्नभिमामाववृत्स्वहनाव दस्यूँरुत बोध्यापे: ||
(१०.८३,६).
अत्यंत सहनशील व विश्वाला धारण करणा-या इंद्रा हे सर्व लोक तुझेच आहेत तर त्यांच्यासाठीं माघारा फीर. वज्रधारी इंद्रा दस्युंना मारण्यासाठी व बंधुजनांना जागे करण्यासाठी परत ये.
समस्मिञ्जायमान आसतग्नाउतेमवर्धन्नद्य: १ स्वगूर्ता: |
महेयत्वायुरुरवो रणायावर्धयन्दस्युहत्यायदेवा: ||
(१०.९५,७).
(हे पुरुरवस्), तुझा जन्म झाल्याबरोबर देवांनी मोठया संग्रामाकरितां व दस्यूंना मारण्याकरितां तुझ्या सामर्थ्याची वाढ केली.
सनृतमो नहुषोस्मत्सुजात: पुरो भिनदर्हन्दस्युहत्ये ||
(१०.९९,७).
तो सुजात नरश्रेष्ठ नहुषाची पुरें दस्युहत्याप्रसंगी आमच्या साठी भिन्न करता झाला.
उपयत्सीददिन्दुं शरीरै: श्येनो यो पाष्टिर्हन्ति दस्यून् ||
(१०.९९,८).
श्येनसदृश इंद्र जेव्हां सोमबिंदूत आपल्या लोहमय अंगानीं गमन करतो तेव्हां तो दस्यूंना मारतो.
वज्रं यश्वके सुहनाय दस्यवे ||
(१०.१०५,७).
दस्यूला मारण्याकरितां जो वज्र तयार करतो.
आवोयह्स्युहत्ये कुत्सपुत्रं प्रावो यह्स्युहत्ये कुत्सवत्सम् ||
(१०.१०५,११).
तूं कुत्सपुत्रास दस्युहत्येसाठीं मदत केलीस. तूं कुत्सपुत्रास दस्यु हत्येसाठीं मदत केलीस.
आमित्रहावृत्रहा दस्युहंतमं ज्योतिर्जज्ञे असुरहा सपत्नहा ||
(१०.१७०,२).
वृत्रास, असुरास, शत्रूस ठार मारणारा दस्यूचें हवन करणा-या ज्योतीस जाणता झाला.
पूर्वगत विवेचनावरुन काय निघतें तें पाहूं.
(१) दस्यूला धनिन् म्हटलें आहे.
(२) दस्यूला इंद्र मारतो.
(३) दस्यूंनां जाळून इंद्रानें स्वर्गांतून खाली टाकलें.
(४) दस्युहननासाठीं, यदु, तुर्वश, उग्रदेव, नववास्त्व वृहद्रथ आणि तुर्वीति यांस अग्नि आणो म्हणून कवि प्रार्थना करतो.
(५) दस्यूला मारुन ॠजिश्व्याचें रक्षण केलें. ॠजिश्व्याचें ज्या दस्यूपासून रक्षण केलें त्याचें नांव पिप्रु होतें.
(६) शुष्ण, शंबर आणि अर्बुद यांस मारल्याचें सांगून कवि तूं दस्यु मारण्याकरतां जन्मला आहेस असा निर्णय काढतो.
(७) आर्य आणि दस्यु यांतील फरक ओळखण्यासाठीं स्तोता इंद्रास सांगतो आणि हा फरक ओळखून यजन न करणारांस करणारांच्या हवालीं करावयास सांगतो.
(८) दस्युनाश इंद्रानें सोमरसाच्या साहाय्यानें केला.
(९) दस्युला व शंबराला मारुन उदकें वर्षविण्याची क्रिया अग्नीनें केली.
(१०) दस्यु व शिम्यु यांचा एकत्र उल्लेख करुन त्यांस पुरुहूत इंद्राने मारलें असें म्हटलें आहे.
(११) दस्यूंची नगरें भेदून इंद्र त्यांवरुन चालला.
(१२) दस्यूंच्या आंगावर शस्त्रे टाकून आर्यांचे बल वाढविण्यासाठी इंद्रप्रार्थना.
(१३) दस्युहननाचा परिणाम मघवा हें नांव इंद्रास देण्यांत झाला आहे.
(१४) गाई शोधून काढणें व दस्यूंस मारणें या दोन क्रियांचा एकत्र उल्लेख.
(१५) दस्यू मायावी आहे त्याच्या अशिव मायेचा प्रतिकार अश्वीनी केला.
(१६) दस्यूला मारण्याचा परिणाम आर्यांकरितां प्रकाशोत्पत्ति हा दाखविला आहे.
(१७) शत्रूंचा आणि दस्यूंचा नाश करणारी प्रजा स्तोता इंद्रास मागतो.
(१८) दस्यूपासून दभीतीचें रक्षण केलेंस.
(१९) चुमुरि आणि धुनियांस दस्यु म्हटलें आहे. ते निद्रिस्त असतां त्यांस इंद्रानें मारलें.
(२०) दस्यूंची नगरें आयस म्हणजे लोखंडी होती.
(२१) दस्यूंनां देवांनी जिंकलें.
(२२) देवांनी दस्यूंस जिंकलें तें यज्ञ करुन जिंकले.
(२३) इंद्रानें दस्यूंस जिंकलें ते मायेनें जिंकले.
(२४) दस्यु ससैन्य होते.
(२५) दस्युंस दासीर्विश: असें म्हटलें आहे.
(२६) दस्यू दान देत नाहीत.
(२७) दस्यूचा पराभव अत्रि करो असें स्तोता म्हणतो.
(२८) दस्यूंनां अनास आणि मृघ्रवाच: म्हटलें आहे. त्या दस्यूंनां मारण्याचें श्रेय इंद्रास दिलें आहे. कोणत्याहि मानवाला दिलें नाहीं.
(२९) मरुत् दस्यूंचा वध करतात.
(३०) रुद्राच्या कृपेनें दस्यूंचा डोळा चुकवून आम्ही मुलाबाळांसह निघून जाऊं म्हणून स्तोता म्हणतो.
(३१) व्रतांनी अव्रतांना पराभविण्याची क्रिया व दस्यूंनां मारण्याची क्रिया गाता एकत्र उल्लेखितो.
(३२) दस्यु मनुष्यांस भुरळ घालतो परंतु इंद्रस्तवनामुळें दस्यूनें भुरळ घातलेल्या मनुष्यास जुमानीत नाही.
(३३) शंबर दस्यु आहे. त्यांची शंभर नगरें इंद्र जमीनदोस्त करतो.
(३४) पणीस दस्यु म्हटलें आहे आणि त्यांस, अक्रतु, मृध्रवाच, अश्रद्ध, अवृध (अग्नि न वाढविणारे) अयज्ञ म्हटलें आहे.
(३५) इंद्ररथाच्या गतीचा परिणाम मनुष्य दस्यूंस गप्प करण्याकडे होतो.
(३६) दस्यवेवृक नांवाचा एक यजक होता.
(३७) दस्यूला पर्वत मृत्यूकडे टाकतो.
(३८) दस्यु अव्रत होता.
(३९) पैद्वानें ज्याप्रमाणें सर्पनाश केला त्याप्रमाणें इंद्रानें दस्युनाश केला.
(४०) शोमानें दस्यूला पराभविलें.
(४१) दस्युपराभव याचा व दिवसाचा प्रकाश व जागा लोकांस देणें व मनूचें संरक्षण करणें यांचा सहोल्लेखसंबंध आहे.
(४२) दस्यु अकर्मा, अव्रत, आणि अमानुष आहे. तो दास आहे.
(४३) इंद्राचें दस्यूशीं अभिगमन अवर्षणनाशाशीं आणि अंधकारनाशाशी संबद्ध आहे.
(४४) इंद्रास अमित्रहा, दस्युहा व वृत्रहा असें म्हटलें आहे.
(४५) दस्यूंनां मारणें व बंधुजन जागे होणें या क्रियांचा अन्योन्याश्रय स्तोता सांगतो.
(४६) दस्यूला मारण्यासाठीं देवांनीं पुरुरव्याचें सामर्थ्य वाढविलें असें उर्वशीच्या तोंडी वाक्य सूक्तकार घालतो.
(४७) नहुषांची पुरें दस्युहत्याप्रसंगी इंद्रानें भिन्न केली.
(४८) कुत्सपुत्रास इंद्रानें दस्युहत्येसाठीं मदत केली.
या उल्लेखांत दस्युस्वरुप येणेंप्रमाणें दिसतें.
पिप्रु, शुष्ण, शंबर, अर्बुद, चुमरि, धुनि यांस दस्यु म्हटलें आहे. पणीसहि दस्यु म्हटलें आहे. शिम्यु, नहुष, आणि वृत्र हे देखील दस्यूंमध्यें मोडत असावेत.
दस्यूंस मायावी, धनिन्, अनास, मृध्रवाच, अकतु, अश्रद्ध, अवृध, अयज्ञ, अकर्मा, अमानुष, दास अशीं विशेषणें लावलीं आहेत. ते दान देत नाहींत. मनुष्यांस भुरळ घालतात.
दस्यूंचीं नगरें होतीं. ती शंभर होती. ती आयस म्हणजे लोखंडी किंवा काळीं होतीं. ते ससैन्य होते.
दस्यु मारण्याचें श्रेय इंद्र्रास मुख्यत्वेंकरुन दिलें आहे. प्रसंगी अग्नीस, इंद्रास, अश्वीस, सोमास, मरुतांस व पर्वतांस दिलें आहे. मानवीजनांपैकींहि अनेकांचा दस्युहत्येशीं संबंध आणला आहे. अशांमध्यें पुरुरवस, युदु, तुर्वश, उग्रदेव, नववास्त्व, बृहद्रथ, तुर्वीति, ॠजिश्वा, दभीति, कुत्सपुत्र, अत्रि, हे मोडतात. या उल्लेखांपैकी कांही उल्लेख देवांचे शत्रु दस्यु यांच्या नाशाचे वाचक आहेत आणि कांही सामान्य शत्रुवाचक आहेत. कांहीनीं दस्यूंचा नाश यज्ञ करुनच केलेला आहे.
दस्युहननाचा परिणाम, उदकें मोकळीं होणें, गाई शोधून काढणें, प्रकाशोत्पत्ति, पृथ्वी मोकळी होणें म्हणजे जागा मिळणें, लोक जागे होणें इत्यादि वर्णिले आहेत.
दस्यूंस दासीर्विश: असें म्हटलें आहे.
दस्यूंचे सामुच्चयिक शत्रुत्व दोघांशी दाखविलें आहे. एक देवांशी आणि दुसरें आर्यांशी.
आतां दासविषयक उल्लेखांत काय सांपडतें तें पाहूं.
हे उषे, यशानें भरलेली सुवीरांनी युक्त व अनेक दासांनी परिपूर्ण (दासप्रवर्ग रथिं) अशी संपत्ति मला लाभो.
(१.९२,२).
प्रजांचे पालन करणारा तो इंद्र पराकम करण्याच्या इच्छेनें दस्यूंची नगरें (दासी: पुर:) फोडून टाकिता झाला, वज्रधरा इंद्रा मर्मस्थळ जाणणारा असा तूं दस्यूंच्या नगरावर अस्त्र टाक आणि हे इंद्रा आर्य लोकांचें बल आणि यश वाढीव.
(१.१०३,३).
जे जे उपासक लोक रक्षणासाठी इंद्राकडे येतात त्यांस तो तत्क्षणी चांगल्या मार्गी लावो. देव दस्यूंचा क्रोध नाहीसां करोत आणि आमचें कल्याण व्हावें म्हणून आमच्या वर्णाच्या (दासांचा) लोकांना घेवून येवोत.
(१.१०४,२).
मला जरी दासांनी बांधून नद्यांमध्यें टाकिलें आहे तरी त्या नद्या मला बुडूं न देवोत. त्रैतनानें जरी माझ्या शिरावर आघात केला आहे तरी तो दास आपलेंच उर आणि बाहू कापून घेवो.
(१.१५८,५).
हे इंद्रा युध्दांत कवीनें तुझा स्तव केला. तूं असुराला (दासाय) भुमीचें उसें देता झालास. मघवा तिन्ही लोकांना दानानें मनोरम करिता झाला व समरांगणामध्यें कुयवाचाला जमीनदोस्त करिता झाला.
(१.१७४,७).
हे शूर इंद्रा, ज्याला अहीनें वेष्टून टाकिलें होतें त्या महान् विपुल उदकाला तूं खालीं वर्षिता झालास. स्तोत्रांनी बलवान् झालेला असा तूं आपणास अमर मानणा-या (अमर्त्ये मन्यमानं दासं) दासाला सुद्धां मारुन खालीं पाडिता झालास.
(२.११,२).
आम्ही तुझे सुंदर बल आतां वाढवीत आहों, सुंदर वज्र तुझ्या खांद्यावर ठेवीत आहों. आम्हांकडून बल धारण केलें गेलेला सुंदर असा तूं तेज:पूंज अशा वज्राच्या योगानें आम्हांसाठी दास लोकांचा (दासीर्विश:) पाडाव कर.
(२.११,४).
ज्यानें ही सर्व अस्थिर भुवनें निर्माण केली, जो दास वर्णंना निर्दाळिता झाला, जो विजयी द्यूतकाराप्रमाणें शत्रूंची एकलक्ष धनें घेता झाला तो, हे जनहो इंद्र समजा.
(२.१२,४).
तो देदीप्यमान, प्रख्यात आणि अत्यंत पराक्रमी इंद्र मनुष्याला साहाय्य करण्यासाठीं सिद्ध असो. विजयी आणि बलवान् इंद्र, नाशक दासाचें शिर (अर्शसानस्य दासस्य शिर:) भूमीवर पाडो.
(२.२०,६).
तो वृत्रघ्न आणि पुरभंजक इंद्र काळया जातीच्या लोकांची (कृष्णयोनीर्दासी:) दाणादाण करिता झाला. तो आर्य जनांकरितां पृथिवी आणि उदकें निर्माण करिता झाला. तो यजन करणा-या जनांचे स्तोत्र सदैव वाढवो.
(२.२०,७).
शत्रूंचीं नगरें फोडणारा, संपत्ति प्राप्त करुन देणारा आणि शत्रूंचा नाश करणारा इंद्र आपल्या तेजाच्या योगानें दासाला (दासं अतिरत्) जिंकतो, स्तोत्रांच्या योगानें ज्याला प्रेरणा होते, जो विशाल विग्रह, महा दानशाली असा इंद्र द्यू आणि पृथिवी या उभय लोकांना भरुन टाकिता झाला.
(३.३४,१).
हे मधवन्, ज्या तुला व्यंसानें हनवटीवर मारिलें परंतु खालीं पडल्यानंतर देखील तूं उठून उभा राहिलास आणि दासाचें शिर तूं वध करुन कुटलेंस तो तूं माझा आहेस.
(४.१८,९).
दस्यूविषयींच्या उल्लेखांत ही ॠचा आलीच आहे.
(४.२८,४).
कुलितर पुत्र जो शंबर दास, त्यास तूं मोठ्या पर्वतावरुन खालीं टाकून दिलेंस.
(४.३०,१४).
वर्चि नामक दासाचे पंचाधिक शतसहस्त्र अनुयायी तूं चाकाच्या धावेप्रमाणें चिरडून मारिलेस.
(४.३०,१५).
दभीतिसाठी इंद्रानें तीस हजार दास आपल्या मायेनें व हथार्नी (हनन साधनानें) निजविले.
(४.३०,२१).
हे इंद्रा, सोमानें मोदमान झालेल्या तूं दासीपुराजवळ जाऊन त्या विध्वंसिलें त्या तुझें शौर्य आम्ही गातों.
(४.३२,१०).
येथें मनुष्यहितासाठी तूं दास नमुचि याचें डोकें तोडतोस.
(५.३०,७).
नमुचि दासाचें डोकें चुरुन तूं मला सहकारी सखा केलेंस.
(५.३०,८).
दस्युविषयक उता-यांत उल्लेख दिलाच आहे.
(५.३०,९).
(हे इंद्रा,) सूर्यासाठीं त्याच्याच स्थानीं (आकाशांत) तूं वर्षाव करुन संग्रामांत दासाचा नाश केलांस
(५.३३,४).
इंद्र विश्वाचा दमिता आहे, तो कसा तर ज्याप्रमाणें भयजनक आर्य आपल्या ताब्यांतील दासास नेतो तसा.
(५.३४,६).
ज्याप्रमाणें श्येन मदकारक देठ (सोमाचा) तोडतो. त्याप्रमाणें नमुचि दासाचें शिर तोडणारा इंद्र.
(६.२०,६).
सात शारदी पुरें तूं फोडिलींस, पुरुकुत्साला मदत केलीस आणि दासांचा नाश केलास.
(६.२०,१०).
जिनें (ज्या संपन्नतेनें ) दासांना आर्य केलेंस, दुष्ट मनुष्यांना चांगले मनुष्य केलेंस ती स्वस्ति (संपन्नता) हे वज्री, तूं आम्हाला शत्रुनाशाला दे.
(६.२२,१०).
आर्यासाठी हे इंद्रा आमच्या स्तुतीच्या योगानें आमच्या विरुद्ध लढतात त्यांचा पराभव कर, आमच्या अमित्रांचा क्रोध कमी कर आणि आमच्या शत्रूंची चोहोंकडे दाणादाण कर आणि दासांच्या विशांनां खालीं पाड.
(६.२५,२).
हे शुरा, ज्या वेळेस तूं शतसहस्त्र शत्रूंस अवदारिलेंस. त्या वेळेस तूं आमची स्तुति खरी केलीस. तूं दास शंबराला मारिलेंस.
(६.२६,५)
हे शूरा, नरांत नरश्रेष्ठा, दोघां शत्रूंस वृत्रां दासांस व आर्यांस तू आपल्या आयुधांनी युध्दांत वधिलेंस.
(६.३३,३).
दररोज आपल्या सद्मापासून त्या काळयांस त्यानें हांकलून दिलें. त्या वर्षित्यानें वची शंबर इत्यादि दासांस जलसंचयापाशीं मारुन टाकलें.
(६.४७,२१).
हे सत्पतीनों, आर्यांनीं (जलें) झांकणा-यांस मारलें, दासांनां मारलें, सर्व द्वेष्ट्यांस मारलें.
(६.६०,६).
तूं इंद्रा शरीरानें तुझी सेवा करणा-या कुत्सास मदत केलीस. आर्जुनेयास मदत करतांना तूं कुयवास आणि दास शुष्णास तावडीत आणलेंस.
(७.१९,२).
सुदासाच्या दास आणि आर्य शत्रूंस इंद्रा तूं मारलेंस.
(७.८३,१).
इच्छा पुरविणा-या वरुणा तुला मी दासाप्रमाणें सेवीन.
(७.८६,७).
सूर्य, उषा, आणि अग्नि, प्रदेश व लोक यांस उत्पन्न करुन यज्ञासाठीं तुम्ही एैसपैस स्थली निर्माणिली आहे. तुम्हीं आपल्या युध्दांत वृषशिप्र दासाच्या मायेला मारलें आहे.
(७.९९,४).
दासांचीं पुरें भक्षण करीत अमर्त्य अश्वीनों दुरुन या.
(८.५,३१).
सप्तसिंधूंवरील आर्यांस दु:खापासून कोण मुक्त करील (हे इंद्रा) दासाचें वधकारक (हत्यार) नमव.
(८.२४,२७).
त्या बलवान् इंद्रानें, सृबिंद, अनर्शनि, पिप्रु व अहीशुव या दासांनां मारलें.
(८.३२,२).
लतांचीं जाळी कापून टाक, दासाचें ओज नष्ट कर, (त्यांचीं) संभृत वसु वाटून टाक. आम्ही इंद्रास भजतों.
(८.४०,६).
सर्व आर्य आणि दास त्याचे अंकित आहेत. रुशमपवीरु जवळ हें धन आणलें आहे.
(८.५१,९).
मला शंभर गर्दभ, शंभर मेढरें आणि शंभर दास आणि शिवाय माळा (दिलेस).
(८.५६,३).
इंद्रा जे तुझी निंदा करतात त्यांचे धन तूं हरतोस. जे तुझें यजन करतात त्यांस खूष करतोस. तूं आमचें रक्षण कर आणि दासाला आपल्या घातक शस्त्रांनी मारतोस.
(८.७०,१०).
दस्यूविषयक विवेचनांत ही ॠचा आली आहे.
(१०.२२,८).
घोडयांनां यज्ञांनी जें धन प्राप्त झालें त्यांच्या योगानें इंद्र मघवा आणि वृत्रहा झाला. ॠभु, ॠभुक्षा, वाज या धनांचा तो पति आहे. दासाचें मी नांव देखील मारुन टाकतों.
(१०.२३,२).
हे बहुस्तुता (इंद्रा) दास असो अगर आर्य असो ते अदेव असल्यास ते आम्हांस दु:सह (पराभवास शक्य) व्हावेत. आम्ही त्यांस संग्रामांत मारतों.
(१०.३८,३).
वृत्रहा ज्याप्रमाणें वृत्र दासास मारतो त्याप्रमाणें मी मोठ्या रथाच्या नववास्त्वाला मारलें.
(१०.४९,६).
जेव्हां मनुष्याचें सवन मला बोलाविते तेव्हां मी शस्त्रांनीं कापण्यास योग्य अशा दासाला मारतों.
(१०.४९,७).
हे इंद्रा तूं देवांनां मदत करुन दासांचें ओज नाहींसें केलेंस त्या वेळी तूं प्रजेचें रक्षण केलेंस.
(१०.५४,१).
यदु आणि तुर्व यांनी दोन सेवाक्षम असे दास गाईसह दिले.
(१०.६२,१०.).
तूं यज्ञविघातक नमुचीला मरलेंस. ॠषीकरतां दासाची माया नाहींशीं केलीस.
(१०.७३,७).
तुझ्या बलवान साहाय्यानें आम्ही आर्य आणि दास यांस जिंकूं.
(१०.८३,१).
मी सर्वांना पहात व दास व आर्य यांना पृथक्करीत जातों.
(१०.८६,१९).
त्यानें अनेक शब्द करणा-या सहा डोळयांच्या आणि तीन शिरांच्या दासाला नमविलें.
(१०.९९,६).
जे आम्हांस मारणारे आमचा द्रोह करतात (अभिदासत:) त्यांमध्ये आपलें वज्र टाक. दास व आर्य शत्रूंचीं शस्त्रे नाहीशी कर.
(१०.१०२,३).
आपल्या बलानें वाढणारा असा तो ओजोयुक्त दासाच्या ठिकाणीं शत्रूप्रमाणें भय उत्पन्न करतो.
(१०.१२०,२).
सूर्यानें आकाशाच्या मध्यभागीं आपला रथ सोडला. जेव्हां आर्यानें इंद्रानें दासाशीं युद्ध केलें. ॠजिश्वासह इंद्रानें पिप्रूचे किल्ले नष्ट केले व असुराला जिंकलें.
(१०.१३८,३).
वरील उता-यांत दासविषयक विधानें येणेंप्रमाणें दिसतात.
(१) दास हा शब्द गुलाम अथवा सेवक या अर्थानें ५ वेळ आला आहे.
(२) दासांचीं पुरें इंद्रानें फोडलीं.
(३) दासांचा क्रोध देवांनीं नाहीसा करावा अशी प्रार्थना करण्याइतकें दासांचे महत्व होतें.
(४) दीर्घतमा, त्रैतनास व त्यास नदींत टाकणा-यांस दास म्हणतो.
(५) कुयवाचा पराभव आणि दासपराभव यांचें एका ॠचेंत वर्णन.
(६) दास आपणास अमर्त्य समजत होता.
(७) अहिवध, उदकमुक्तता यांची दासनाशाशीं सहोक्ति.
(८) दासांस वर्ण म्हटलें आहे.
(९) दासांस अर्शसान म्हणजे नाशक म्हटलें आहे.
(१०) दासांना कृष्णयोनी म्हटले आहे.
(११) काळया दासांनां मारणा-या इंद्राला वृत्रघ्न आणि पुरभंजक आणि आर्यानां पृथ्वी आणि उदकें देणारा म्हटलें आहे.
(१२) कुलितर पुत्र शंबर यास दास म्हटलें आहे.
(१३) वर्चि नामक दासांचे १ लक्ष ६ हजार अनुयायी होते.
(१४) ते अनुयायी इंद्रानें मारलें.
(१५) दभीतीसाठीं इंद्रानें तीस हजार दास मारले.
(१६) नमुचीस दास म्हटलें आहे. त्यास इंद्रानें मारलें.
(१७) दासांनीं स्त्रियांचे सैन्य इंद्रापुढे केलें. ते सैन्य मला काय करणार असें इंद्र म्हणाला आणि त्यांतील दोन स्त्रियांस त्यानें आपल्या अंतर्गृहांत ठेवले.
(१८) इंद्रानें सूर्यासाठी दासाचा नाश केला.
(१९) दासांचा नाश करणें पुरुकुत्सास मदत करणें आणि सात शारदी पुरें फोडणें यांची सहोक्ति.
(२०) स्तोता ज्या संपत्तीनें दास आर्य होतो ती संपत्ति मागतो.
(२१) आर्य व दास या दोघांस इंद्रानें युध्दांत मारलें.
(२२) वर्ची वशंबर या दासांस मारणा-या इंद्रास वर्षिता म्हटलें आहे. त्यांचा वध जलसंचयाजवळ केला असें म्हटलें आहे व काळयांस दूर हाकललें या क्रियेचा उल्लेख केला आहे.
(२३) दास, जलें झांकणारे व इतर द्वेष्टे यांचा एकत्र उल्लेख करुन त्यांस आर्यांनी मारलें असा उल्लेख केला आहे.
(२४) शुष्ण, सृबिंद, अनर्शनि, पिप्रु आणि अर्हाशु यांस दास म्हटलें आहे.
(२५) दासांविरुद्ध इंद्रानें कुत्स व आर्जुनेय यांस मदत केली.
(२६) दास व आर्य यांचे सहशत्रुत्व (१) सुदासाशी
(२) इतर वक्त्यांशीं आहे.
(२७) वृषशिप्रास दास म्हटलें आहे.
(२८) वृषशिप्र दासाची माया वर्णिली आहे.
(२९) दासपुरांचा नाश अश्वी करतात.
(३०) दासांपाशी भरलेली वसु होती.
(३१) दास व आर्य हे दोघेहि एकाचे अंकित असा उल्लेख.
(३२) दासाविरुद्ध देवांना इंद्र मदत करतो.
(३३) दास व आर्य यांतील भेद इंद्र ओळखतो म्हणून विधान.
(३४) अनेक शब्द करणारा, सहा डोळयांचा व तीन शिरांचा असें इंद्रशत्रु दासाचें वर्णन.
दास या शब्दाचा सेवक या अर्थानें ५ वेळ उपयोग झाला आहे. अधिक वेळ नाहीं.
दास आणि दस्यु यांचे एकमेकांशी ऐक्य पुढील विधानावरुन दिसतें (१) ज्यांस दास म्हटलें आहे व दस्युहि म्हटलें आहे अशा व्यक्ति १ शंबर २ शुष्ण ३ वृत्र ४ पिप्रु. (२) दोघांचीहि पुरें इंद्रानें अगर इतर देवांनी फोडली. (३) दोघानांहि मारण्याचा परिणाम उदकमोचन व प्रकाशोत्पत्ति असा दाखविला आहे. (४) दोहोंचाहि कांही प्रसंगी विशिष्ट व्यक्ति व कांही प्रसंगी समुदाय अशा अर्थानें उपयोग केला आहे. (५) दोहोंचेहि शत्रु मुख्यत: इंद्र व अमुख्यत: इतर देव, विशेषें करुन अश्वि. (६) दोघेहि मायावी होते. (७) दभीतीचें रक्षण त्यांपासून केलें असें दोघांविषयीं उल्लेख आहेत.