प्रस्तावनाखंड : विभाग चवथा - बुद्धोत्तर जग

प्रकरण १० वें.
बुद्धापासून चंद्रगुप्तापर्यंतच्या काळची सामाजिक परिस्थिति.

हुंड्यांचा व सावकारीचा व्यवहार. - नाण्यांखेरीज हुंड्यांचाहि उपयोग बराच होई. कांहीं थोड्या मोठ्या शहरांतून व्यापारी परस्परांवर हुंड्या लिहीत. या हुंड्यांबद्दल अनेक उल्लेख सांपडतात. व्याजाचे दर काय असत याबद्दलची माहिती सांपडत नाहीं. परंतु, व्याजाच्या कल्पनेचा प्रादुर्भाव ब-याच जुनाट काळीं झाला असावा. कारण, व्याज ह्या शब्दाला अन्वर्थक असे शब्द ब-याच पुरातन काळीं वापरले गेले आहेत. तारणाशिवाय काढलेल्या कर्जावर दरसाल १८ टक्के व्याज घेत असा उल्लेख पुढच्या धर्मशास्त्राच्या ग्रंथांतून आढळतो.

पेढ्या वगैरे त्या काळीं मुळींच नव्हत्या. पैसे घरांत सांठवून ठेवीत; अगर डे-यांत घालून जमिनींत पुरून ठेवीत असत; अगर एखाद्या मित्रापाशीं ठेवीत. अशा व्यवहाराबद्दल लेखी दाखला ठेवला जात असे.