प्रस्तावनाखंड : विभाग पहिला ( हिंदुस्थान आणि जग )
प्रकरण ८ वें.
पश्चिमेकडे भ्रमण.
वंजारी, झिंगारी.- हिंदुस्थानांत वंजारी लोक आहेत. त्यांनां यूरोपीय प्रवासी जिप्सी म्हणतात. ते फिरते व्यापारी किंवा फेरीवाले असतात. त्यांच्यांत एक असंस्कृत भाषा प्रचलित आहे. ती इराणपर्यंत बोलतात व तिला सामान्य नांव ‘रोस’ असें आहे. {kosh Dr. J. Forbes Watson’s “The People of India”.}*{/kosh}
या वंजारी {kosh Saturday RevieW Dec. १3. १876.}*{/kosh} लोकांसच कित्येकांनीं जिप्सींचे पूर्वज बनवून ते चोर, दैववादी व भटकत फिरणारे आहेत असें त्यांचे वर्णन केलें आहे. जे स्वदेशत्याग करून पश्चिमेकडे गेले त्यांच्याशीं यांचा संबंध होता हें आपण प्रस्थापित करूं शकत नाहीं. यूरोपीय जिप्सी लोकांच्या शब्दांपैकीं बहुतेक शब्द हिंदी आहेत, व त्यांच्यांत थोडेंसें इराणी शब्दांचें मिश्रण झालेलें आहे. कोणत्याहि एकाच असंस्कृत भाषेंतील ते शब्द नाहींत. यूरोपीय जिप्सी लोकांप्रमाणेंच हिंदू लोकांत सांपडत नाहींत असे शब्द वंजारी उपयोगांत आणतात. यावरून युरोपांतील जिप्सींच्या एका घटकाचीच ही शाखा असावी असा संशय व्यक्त झाला आहे. ‘वंजारी’ याचा संबंध यूरोपीय लोक झिंगारीशी जोडतात आणि संस्कृत पंडीत “वनचर” या शब्दाशीं जोडतात. तथापि तेवढ्यावरून वंजारी हे जिप्सींचे पूर्वज सिद्ध होत नाहींत. रोमनी भाषेंत ‘झिंगन’ (Zingan) अथवा ‘टेंचेंकन’ (Tchenkan) असे शब्द आहेत, एवढें मात्र खरें. कातड्याचें काम करणारे व खोगीर करणारे जिप्सी लोक इराणांत आहेत व ते स्वतःला ‘झिंगन’ म्हणवितात. तेथें पंजाबांतील जाटवंशीय ‘टचेंकन’ नावांचे जिप्सीहि आहेत. ‘झिंगन’ या शब्दाच्या व्युत्पत्तीसंबंधानें दोन तर्क प्रकट झाले आहेत. कोणी ‘चेनग्विन’ या शब्दापासून तो निघाला असावा असें म्हणातात. चेनग्विन हें तुर्कस्थानांतील जिप्सींचें आज प्रचारांत असलेलें नांव असून यूरोपीय जिप्सींच्या मूळ टोळीचें हेंच नांव होतें असें त्यांच्यांत प्रचलित असलेल्या एका दंतकथेवरून दिसतें. ही दंतकथा येणेंप्रमाणेः-
जिप्सीराष्ट्रांतील लोकांनां त्यांच्या देशांतून हांकून देण्यांत आल्यावर ते मेक्रन {kosh मेक्रन नांवाचा एक प्रांत बलुचिस्तानांत आहे.}*{/kosh} येथें येऊन पोंचले, तेव्हां त्यांनीं एक आश्चर्यकारक यंत्र तयार केलें. त्या यंत्राला एक चक्र जोडिलें होतें. तें चक्र फिरूं लागेपर्यंत त्यांचा पुढचा प्रवास होऊं शकत नव्हता. कोणाहि मनुष्याच्यानें तें यंत्र फिरूं शकलें नाहीं. तेव्हां साधूचा वेष घेतलेल्या एका दुष्ट पिशाच्चाच्या सांगण्यावरून चक्र फिरवण्यासाठीं त्या लोकांच्या ‘चेन’ नामक मुख्यानें आपल्या ‘ग्विन’ नामक बहिणीशीं लग्न केलें. या कारणासाठीं त्या टोळीला ‘चेनग्विन’ असें जोड नांव पडलें. या अस्वाभाविक लग्नाकरितां एका महंमदीय साधूनें जिप्सी लोकांनां शाप दिला कीं ते चिरकालपर्यंत पृथ्वीच्या पाठीवर भटकत राहतील. {kosh “The People of Turkey” by a Consul’s daughter & wife, edited by Mr.Stanley Lane Poole.}*{/kosh}
प्रस्तुत कथेचा ऐतिहासिक उपयोग कसा करावयाचा हें सांगतां येत नाहीं. कां कीं अत्यंत भिन्न अशा प्रदेशांत या प्रकारच्या कथा सांपडतात. अशीच एक दंतकथा ग्रीनलँड व बोर्निओ बेट या ठिकाणीं प्रसिद्ध आहे. जुन्या आयर्लंडवासीयांनां देखील या प्रकारची एक कथा परिचित होती असें म्हणतात. व्युत्पत्तिशास्त्रांत बुड्या मारणार्या लोकांकडून या गोष्टीची आणि चंद्रसूर्यांच्या भ्रमणाचा संबंध जोडण्यांत आला आहे. अधिक चांगली माहिती उपलब्ध होईपर्यंत जिप्सींच्या मूलदेशासंबंधीं किंवा भ्रमणासंबंधीं कांहीं एक सिद्धांत बांधतां येत नाहीं. ‘झिंगन’ शब्दाचें मूळ चेनग्विन असावें, या तर्हेचा एक ऐतिहासिक व्युत्पत्तिपक्ष आहे हें वर सांगितलेंच आहे. हा पक्ष उत्पन्न होण्यास सदरील दंतकथा कारण झाली आहे.
झिंगन या शब्दाची व्युत्पत्ति कांहीं पंडित निराळ्या तर्हेनें देतात. डॉ. मिक्लोसिच यानें अत्झिंगन हा शब्द अथिंगनॉइ (Athinganoi) या शब्दापासून व्युत्पादिला आहे. अथिंगनॉइ या शब्दाचा अर्थ ‘मला स्पर्श करूं नका’ असा आहे (असें डॉक्टर मजकूर सांगतात). हा शब्द त्यांनां लावण्याचें कारण हेंच कीं ते लोक फार सोंवळ्या रीतीनें रहात असत व इतरांचा विटाळ मानीत असत. हे अर्थात इतर लोकांपासून भिन्न राहणारे लोक विचारविषयक बाबतींत इतर लोकांशीं तत्सम कोठून होणार ? हे ख्रिस्ती जरी झाले तरी इतरांपेक्षांहि निराळेच रहाणार. मूलाचारभिन्नतेस ख्रिस्तीमताची जोड मिळाल्यानंतर या समूहास एका पांखडीं संप्रदायाचें स्वरूप मिळालें. फ्रिजिया, लिकॅओनिया या एशियामायनमधील भागांत ते राहत असत आणि भाट आणि मांत्रिक या पेशानें आपली उपजीविका करीत. अथिंगनॉइ यांचा आचारमूलक तुटकपणा हा यांचा हिंदुंशीं संबंध जोडितो आणि त्याच तुटकपणांत आणि उपासनाभिन्नतेंत जिप्सींचें आणि यांचें सादृश्य आहे.
जिप्सींनीं स्वतःविषयीं सांगितलेल्या उपर्युक्त कथेंत त्यांनीं आपलें मूलगृह मेक्रन हें दिलें आहे. मेक्रन हा प्रांत बलुचिस्तानांत आहे ही गोष्ट लक्षांत घेतां, आणि सामान्य जनतेहून भिन्नत्व दाखविण्यासाठीं एखादी गोष्ट निर्माण करण्याची पद्धत आणि त्यांतहि विशेषेंकरून भिन्नतेचें कारण कोणाचा तरी शाप होय असें सांगण्याचा प्रकार या गोष्टी भारतीय आहेत हेंहि लक्षांत आणतां जिप्सींच्या कांहीं कथा देखील हिंदुस्थानांत किंवा त्याच्या सरहद्दीवर किंवा हिंदुस्थानी विचारांच्या त्यांच्या मनावर पगडा असतांच तयार झाल्या असाव्यात असें वाटतें.
भाषासाम्य आणि जात्यवगम या बाबतींतील फारच मोठी उडी म्हटली म्हणजे मध्यप्रांतांतील ब्रिंजर जात आणि यूरोपांतील झिंगर भाषा यांचा जडविलेला संबंध होय. झिंगर भाषेचें ज्ञान असलें म्हणजे मध्यहिंदुस्थानांतील लोकांशीं बोलतां येतें असें हिंदुस्थानांत प्रवास केलेल्या एका रशियन राजपुत्राचें {kosh Indian Antiquary, Vol. X. pp. 50-53.}*{/kosh} म्हणणें आहे.