प्रस्तावनाखंड : विभाग तिसरा. बुद्धपूर्वजग

प्रकरण ६ वें
ब्राह्मण्याचा इतिहास

ॠषींच्या सूक्तकर्तृत्वासंबंधीं मंत्रांतील पुरावा - प्राचीन ॠषि व ॠत्विज यांचा (त्यांच्यांतीलच) पूर्वापार संबंध जोडणें हा पारमार्थिक इतिहासाचा एक भाग झाला. तसेंच प्राचीन ॠषींचा त्यांच्या यजमानाशीं संबंध जोडणें हा आणखी एक भाग झाला. या ॠषीचें कार्य केवळ आपल्या यजमानाचें पौरोहित्य करणें एवढेंच नव्हें. काव्य करणें हें कार्य केवल यजमानाची स्तुति करणें या बुद्धीखेरीज इतर भावनांनी म्हणजे वैयक्तिक स्तोत्रेच्छेनें किंवा काव्येच्छेनें होत असलें पाहिजे. यासाठी आपण प्राचीन ॠषीपैकी कोणकोणत्या ॠषींनीं काव्य करण्याकडे आपली बुद्धि खर्च केली हें पाहिले पाहिजे. हेंच सांगण्याचे कार्य आपण करतों असा बहाणा सर्वानुक्रमणी व बृहद्देवता हे ग्रंथ बाळगतात. याच्या पूर्वी जावयाचें म्हणजें ब्राह्मण ग्रंथांतील उतारे द्यावयाचे; पण तेहि विश्वसनीय नाहींत. कारण ते देखील ब-याच उत्तरकालांतील आहेत. ब्राह्मणकारांस अनुक्रमणीकारापेक्षां परंपरा अधिक परिचित असेल या अपेक्षेने त्यांची विश्वसनीयता अधिक एवढेंच. प्रत्येक सूक्ताचा द्रष्टा देण्याचें ओझें डोक्यावर घेतल्यामुळें परंतु परंपरागत माहिती मात्र नसल्यामुळें कांही ठिकाणीं कांहीतरी दडपून देण्याची बुद्धि सर्वानुक्रमणीकारांस झाल्यामुळें तिची विश्वसनीयता जशी कमी होतें त्याप्रमाणें ब्राह्मणकारावर ओझें नसल्यामुळें त्यांस गप्पा मारण्याचें एक प्रयोजन कमी होतें. ब्राह्मणकारांनीं सूक्तांचा उल्लेख करतांना कोणा एका ॠषीचें अशा प्रकारचे उल्लेख केलेच आहेत. परंतु त्यांच्या विश्वसनीयतेस बाधक अशी एक गोष्ट होती कीं, लोकांवर छाप टाकण्यासाठी सूक्ताचें कर्तृत्व भलत्याकडे देण्याचा प्रयत्न त्यांच्या हातून होणें शक्य आहे. तथापि निश्चित कारणाशिवाय अविश्वसनीयतेचा आरोप करून ब्राह्मणांतर्गत सर्वच पुरावा टाकून देणे शहाणपणाचे होणार नाही. ब्राह्मणांपेक्षा जुना पुरावा म्हटला म्हणजे मंत्रांचाच होय. आतां आपणांस सूक्तकर्तृत्त्वाची थोडी छाननी केली पाहिजे. सूक्तकार म्हणून ज्यांनां सर्वानुक्रमणीनें म्हटलें आहे त्यांपैकीं ॠग्मंत्रांत कितीजणांचा उल्लेख येतो त्यांची यादी तसेंच ऐतरेय ब्राह्मण कोणत्या सूक्ताचा कोण द्रष्टा आहे म्हणून उल्लेखितें त्याची यादी येथें देतों. ॠग्मंत्रांत उल्लेख एखाद्या व्यक्तीचा येतो तेवढयावरून तिने अमुक सूक्त केलें असें होत नाहीं. तथापि एवढेंच सिद्ध होईल कीं त्या व्यक्तीनें ते सूक्त केलें अशा प्रकारच्या गृहीत सिद्धांतास कालभिन्नतेंची बाधकता यावयाची नाहीं.

 सर्वानुक्रमणीनें ज्यांस सूक्तद्रष्टे म्हटलें आहे
अशांपैकी ॠग्मंत्रांत उल्लेखिलेले लोक.

ब्राह्मणोल्लिखित सूक्तकर्थें- सर्वानुक्रमणीपेक्षां ब्राह्मण ग्रंथांचा पुरावा अधिक महत्त्वचा असणें शक्य आहे म्हणून पूर्वी सांगितलेंच आहे. ॠग्वेदांतील सूक्तांचे ब्राह्मण वाक्याप्रमाणे ग्रंथकर्तृत्व शोधावयाचें झाल्यास आपणांस ऐतरेय आणि शांखायन ब्राह्मण हे त्या वेदांवरील ग्रंथ माहिती देण्यासाठी उपलब्ध आहेत. तथापि त्यांवरूनहि फारशी माहिती मिळत नाही. ऐतरेय ब्राह्मणांत आलेली माहिती पुढें देत आहों.

  ब्राह्मणोल्लिखित सूक्तकर्ते आलेली माहिती


ही माहिती देतांना हेहि सांगितले पाहिजे की ऐतरेय ब्राह्मणकार जी संहिता आपल्या पाठकास किंवा वाचकास परिचीत आहे म्हणून समजतात ती संहिता सध्याची शाकल संहिता नव्हे. कारण ऐतरेय ब्राह्मणांत दृष्ट असलेलीं सूक्त शाकल संहितेशीं जुळत नाहींत. उदाहरणार्थ हल्लींच्या ॠक्संहितेतील ३.१३ या सूक्तांतील ॠचांचा अनुक्रम ऐ. ब्राह्मणांत दिलेल्या (२.३९) अनुक्रमास जुळत नाही.
सूक्तकर्तृत्व आणि पुराव्याचा अभाव- सर्वानुक्रमणींत ज्यांचा सूक्तद्रष्टे म्हणून उल्लेख केला आहे.परंतु ज्यांचा मागमूसहि मंत्रांत नाहीं अशांची यादी आतां देतों. या यादीमध्यें  ज्यांचा कोणत्यातरी ब्राह्मण ग्रंथांत नुसता नामनिर्देश (सूक्तद्रष्टा) म्हणून नव्हे. तर व्यक्तीचें ब्राह्मण वाक्याच्या पूर्वीचे अस्तित्त्व दाखविणारा) झाला आहे. अशांच्या नांवापुढें त्या ग्रंथांचे नांव व स्थल दिलें आहे.
सर्वानुक्रमणीकारांनीं प्रत्येक सूक्तास द्रष्टा असलाच पाहिजे या आग्रहास बळी पडून काही सूक्ताचें कर्तृत्व देवतांस दिलें आहे. सूक्तकर्त्या देवता म्हटल्या म्हणजे इंद्र, इंद्रमुष्कवान्, वैकुंठ, इंद्राणी उर्वशी,  नारायण, परमेष्ठी, प्रजापति, बृहस्पति मरूत्, मातरिश्चन्, यम, यमी, वरूण, विश्वकर्मन्, विश्वावसु. विष्णु, वृपाकपि, शची (पौलोमी), सूर्य, सोम, हिरण्यगर्भ या होत. या प्रकारचीं नावें पुढील  यादींत दिलीं नाहींत.

 सूक्ताचें कर्तृत्व देवतांस दिलें आहे

सूक्तकर्ते व गोत्रें - यत्रकर्त्यांच्या आणि ॠत्विजांच्या अगोदरजी जी सूक्तकारांची विद्या तिच्या उत्पादकासंबंधानें जी माहिती उपलब्ध झाली ती आतांपर्यंत दिली. आता ब्राह्मण्याच्या इतिहासांतील दुसरा महत्वाचा प्रश्न म्हटला म्हणजे विद्या ज्यांनीं उत्पन्न केली त्यांची कुलें, आश्रयदातें वगैरेंसबंधी आपणांस कय माहिती उपलब्ध होते हा होय. नांवांच्या याद्या निरनिराळया ठिकाणीं सांपडल्या तर त्यांत परस्परसंबंध काय सांपडतात हें आपणांस पाहिलें पाहिजे.  सूक्तकार, निरनिराळीं गोत्रें, मंत्रोक्त ॠषि आणि मंत्रोक्त राजे यांतील अन्योन्याश्रय, तसेच ॠषीॠषींतील पौर्वापर्य हीं ब्राह्मणांच्या इतिहासांची महत्त्वाची अंगे होत. उत्तरकालीन ब्राह्मण जीं गोत्रनामें आपल्या पूर्वजांचीं नांवे समजतात आणि त्या पूर्वजांस ॠषी समजतात त्यांमध्यें कांही मंत्रकालीन ॠषी असणें अशक्य नाहीं. त्यांस ॠषिपद प्राप्त झालें त्याचें कारण त्या व्यक्तींकडून कांहीं सूक्तें तयार झाली असावींत किंवा उपासनासंप्रदाय किंवा वेदांगविशिष्ट  ज्ञानाचे संप्रदाय स्थापन झाले असणें शक्य आहे आहे.  प्रस्तुत प्रसंगी सूक्तकर्ते म्हणून समजल्या जाणा-या व्यक्ती विवेचनास घेतल्या असल्यामुळें सूक्तकर्ते व गोत्रें यांचा काय संबंध दिसून येतो तो पाहूं.

सर्वानुक्रमणीकारांनीं दाखविलेल्या सूक्तकारांपैकी प्रत्यक्ष ॠग्मंत्रांत उल्लेखिलेल्या व न उल्लेखिलेल्या अशा दोहोंची यादी पूर्वी येऊन गेलीच आहे. सूक्तकारांचा गोत्रांशीं संबंध जोडवयाचा म्हणजे ज्या सूक्तकारांच्या नांवांवर गोत्रें चालू आहेत अथवा सूत्रकारांनी दाखविलीं आहेत त्यांची यादी देणें होय. या यादींपैकी ज्या नांवांचा ॠग्मंत्रांत उल्लेख आहे ती गोत्रें कदाचित्  जुनी म्हणून जास्त महत्त्वाचीं असूं शकतील व ॠग्वेदांत उल्लेख नसलेलीं अलीकडील असूं शकतील. म्हणून यादींत ॠग्मंत्रोत्तर गोत्रनामें x या खुणेंने दाखविली आहेत.

 सूत्रोक्त गोत्र म्हणून उल्लेखिलेल्या ॠषींपैकीं ज्यांस सर्वानुक्रमणीकारांनी मंत्रद्रष्ट म्हटलें आहे अशा ज्या व्यक्ति त्या येणें प्रमाणें