प्रस्तावनाखंड : विभाग तिसरा. बुद्धपूर्वजग (उत्तर भाग)
प्रकरण २ रें.
मिसर अथवा इजिप्त देशाचा प्राचीन इतिहास
२८ ते ३१ घराणीं. - इ. स. पू. ४०५ च्या सुमारास साइसच्या अमिरटेयसनें दुसऱ्या डरायस विरुद्ध बंड उभारलें; त्याचा परिणाम म्हणजे इजिप्तला पुन्हां स्वातंत्र्य मिळून तें साठ वर्षे टिकलें. या पुढला राजा नेफ्युरेट (पहिला नेफेरिटीझ) हा मेडेसियन असून त्यानें २९ वें घराणें स्थापिलें. हकोर व दुसरा नेफ्युरेट यांच्या मागून राज्य ३० व्या घराण्याकडे गेलें. हेंच शेवटचें इजिप्शियन राजघराणें होय. नेख्थरहेब (पहिला नेक्टानेबस) आणि नेख्तनेबफ (दुसरा नेक्टानेबस) या मेंडेसियन राजांच्या कारकीर्दीत विशेषत: कलेला उत्तेजन मिळालें. इ. स. पू. ३७८ त नेख्थरहेब गादीवर बसल्यावेळीं इराणकडून लवकरच हल्ला होईल अशीं चिन्हें दिसत होतीं. हकोरनें या पूर्वीचे उत्तम सैन्य तयार ठेवलें होतें; त्यांत बरीचशीं ग्रीकांची भरती होती. तेव्हां या सैन्यबलाच्या योगानें इजिप्शियन राजानें मेंडेसजवळ इराणी सैन्याचा धुव्वा उडविला व इजिप्त स्वतंत्र केलें.
नेख्थरहेबनंतर टेकॉस किंवा टेऑस गादीवर आला. त्याची छोटीशी कारकिर्द इराणशीं युद्ध करण्यांत गेली. या युद्धांत इजिप्शियन राजानें, स्पार्टन राजा अॅगोसिलौस याच्या आधिपत्याखालीं असलेल्या भाडोत्री ग्रीक लष्कराची व अथिनियन सेनापति चेंब्रियस याच्या आरमाराची मदत घेतली होती. जयाच्या आशेनें तो फिनिशियांत शिरला पण अॅगेसिलौसचा अपमान केल्यामुळें त्याला पदच्युत व्हावें लागलें. त्याच्या जागीं नेख्तनेबफ किंवा दुसरा नेक्टानेबस आला. हा इजिप्तचा शेवटचाच राजा होय. या वेळीं एक बंड उपस्थित होऊन हा नवीन राजा पदच्युत होण्याची वेळ आली होती. पण अॅगेसिलौसनें हात देऊन त्याला सिंहासनावर स्थिर केलें. पण इकडे इराणवर जोराचा हल्ला चढविण्याची संधी वाया गेली. तिसरा अर्टाक्सक्सींझ यानें इजिप्त रसातळास पोंचविण्याचा निश्चय करून त्यावर मोहीम पाठविली; पण नेख्तनेबफच्या भाडोत्री ग्रीक शिपायांनीं ती परत लाविली; तेव्हा अर्टाक्सवसींझ स्वत: दुसरी मोहीम घेऊन निघाला व त्यानें ग्रीक शिपायांचा मोड केला. नेख्तनेबफ हा आपल्या सैन्याच्या मदतीस जाण्याऐवजीं मेफिसला परतला व तेथून एथिओपियाला पळाला (इ. स. पू. ३४०?). याप्रमाणें सुमारें ३००० वर्षे टिकलेली फारोंची राजसत्ता धुळीस मिळाली. तेव्हांपासून आतांपावेतों २०००हून अधिक वर्षे झालीं व या अवधींत पुष्कळ वेळां इजिप्त स्वतंत्रहि झालेलें आहे; पण कोणीहि देश्य राजा फॉरोंच्या तक्तावर अद्याप बसला नाहीं. ''इजिप्त देशातला यापुढें कोणीहि अधिपति होणार नाहीं'' (यहेज्केल ३०:१४) हा बायबलमधील परमेश्वराचा शाप बाधला कीं काय कोण जाणें?
यानंतर ओकस (अर्टाक्सक्सींझ) नें अमानुषपणें जितराष्ट्राला छळलें. या पुन:प्रस्थापित झालेल्या इराणी वर्चस्वा(या वर्चस्वाला मॅनेथो ३१ वें घराणें म्हणतो) पासून पुढचे कागद पत्र मुळींच सांपडत नाहींत; नाहीं म्हणावयास तिसऱ्या डरायसच्या कारकीर्दीतील एक पापायरस उपलब्ध झालें आहे.
वरील इतिहासाचा इत्यर्थ थोडक्यांत येणेंप्रमाणें देतां येईल.
प्राचीन इजिप्तचा इतिहासकाल म्हणचे पहिल्या राजघराण्याच्या पूर्वीचा काल. पेट्रीच्या मतें तो ख्रि. पू. ५,५०० पूर्वीचा असावा. तत्कालीन अंकित पाषाणखंड व इतर अवशेष उपलब्ध आहेत.
इतिहासकाल म्हणजे पुष्कळ सुधारणेचा काल नव्हे. इतर संस्कृति पुष्कळ वाढण्यापूर्वी इतिहासरक्षणाची चाड इजिप्तमध्यें वाढली. बाराव्या घराण्यापर्यंत ब्राँझचा उपयोग दिसत नाहीं. मातीचीं भांडीं फार जुनीं दिसतात आणि त्यांचा कालानुक्रम त्यांतील कलेच्या प्रगतीवरून लावतां येतो. इतर लढाईंची, शिकारीचीं, शेतकीचीं, हत्यारें यावरून प्रगतीच्या कालाच्या, अनुक्रमाचा अंदाज करतां येतो.
इजिप्तच्या राजघराण्यापैकीं हिक्सॉस व इराणी राजे खेरीज करून बाकीचीं देश्य होतीं.
अठराव्या घराण्याच्या अमदानींत इजिप्तचें साम्राज्य पुष्कळच वाढलें होतें व त्या कालीं त्या राज्यांत न्युबिया, इथिओपिआ, ग्रीस, सिरिया, फिनिशिया, मिटनी, हिटाइट, असुरिया, बाबिलोंनिया इत्यादि देशांतील भाग समाविष्ट होत होतें.
अर्थात् त्या वेळीं वर उल्लेखिलेल्या सर्व राष्ट्रांशीं इजिप्तचें दळणवळण सुरू होतें व मिटनीं, असुरिया व बाबिलोनिया येथील राजांशीं शरीरसंबंध व पत्रव्यवहार चालू होता हें अमर्ना येथील लेखांवरून दृष्टीस पडतें.
त्यानंतरच्या घराण्यांचा काळ असुरिया, बाबिलोनिया, इराण वगैरे निरनिराळ्या राष्ट्रांशीं युद्धें करण्यांत गेला व कधीं इजिप्त स्वतंत्र तर कधीं परकीय सत्तेखालीं होतें. याप्रमाणें एकतिसाव्या घराण्यापर्यंत इजिप्तची देश्य सत्ता मधून मधून वर डोकें काढीत असे पण त्यानंतर ती कायमची लुप्त झाली.