प्रस्तावनाखंड : विभाग चवथा - बुद्धोत्तर जग

प्रकरण १४ वें.
राजकीय घडामोडी व भौगोलिक ज्ञानविकास.

उत्तरेच्या मार्गानें हिंदुस्थानांत आलेले चिनी यात्रेकरू.- चीन देशांत प्रसार पावलेल्या बौद्ध संप्रदायाच्या संस्थापकाचें जन्मस्थान हिंदुस्थानांत असल्यामुळें ख्रिस्ती शकाच्या आरंभाच्या सुमारास व त्यानंतर अनेक चिनी प्रवासी यात्रेच्या उद्देशानें हिंदुस्थानांत येऊन गेले. त्यांपैकीं उत्तरेच्या मार्गानें हिंदुस्थानांत आलेल्या कांहीं प्रवाश्यांची माहिती इत्सिंग यानें दिलेल्या हकीगतीवरून इंडियन अँटिक्वरीच्या दहाव्या पुस्तकांत दिली आहे. तिचा गोषवारा येणेप्रमाणें:-

१ इ त्सिं ग.- ज्याच्या ग्रंथावरून प्रवाश्यांविषयीं माहिती मिळते तो इत्सिंग इ. स. ६७१ च्या शेवटीं चीन सोडून निघाला. आणि कँटनहून जहाजानें जावा, मलाक्का वगैरे दक्षिणे कडील बेटांच्या आसपास दोन वर्षें राहुन ६७३ मध्यें ताम्रलिप्ती येथे आला. तेथें पांच महिने राहून नालन्द, बुद्धगया वगैरे क्षेत्रस्थानांकडे गेला. नंतर तो फोशायला परत आला. तेथें आपल्या मित्रास त्यानें आपली सर्व हकीगत लिहून दिली व ६९३ मध्यें चीन देशास परतला.

२ ता उ हि.- हा लिहशिंग प्रांतांतील कायदेपंडित होता त्याचें संस्कृत नांव श्रीदेव होतें. तो उच्च कुळांतील होता. हिंदुस्थानांतील निरनिराळीं क्षेत्रें हिंडत तो महाबोधि येथें आला. तेथें बरींच वर्षें राहून नंतर तो नालंदला व तसाच पुढें कुशी (नगरा) ला गेला. अमरावताच्या मुंग राजानें त्याचा बराच सन्मान केला. नालंदास रहात असतांना त्यानें महायानाचा कसून अभ्यास केला. त्यानें चुपोपुन्ना (दहनक्षेत्र किंवा निर्वाणमंदिर) येथें विनय पिटकाचा आणि शब्दविद्येचा अभ्यास केला होता. तहशिओ (महाबोधि) देवळामध्यें असतांना चिनी भाषेमध्यें त्यानें एक स्मृतिलेख कोरला. चिनी सूत्रें आणि शास्त्रें यांचें त्यानें नालंद येथें नवे जुने मिळून ४०० ग्रंथ ठेविले होते. इत्सिंगनें त्याचें वसतिस्थान पाहिजें, पण तो त्याला भेटला नाहीं. तो पन्नास वर्षांचा होऊन अमरावत देशांत वारला.

३ स्से.- पिन त्साइचाऊचा कायदेपंडित स्सेपिन हुआनचिन बरोबर उत्तर हिंदुस्थानांतून व पश्चिम हिंदुस्थानांतून प्रवास करून शेवटीं अमरकुव्याला आला. तेथें तो राजमंदिरामध्यें राजाच्या अगदीं मर्जींतला होऊन राहिला. येथें त्याला त्याच्या गांवचाच ताउहि भेटला. सबंध उन्हाळाभर येथें राहिल्यावर तो आजारी पडून ३५ वर्षांच्या वयांत वारला.

४ आ र्य व र्मा.- एक कोरियन आर्यवर्मा चंगान सोडून नालंद येथें ६३८ मध्यें आला. तेथें त्यानें ब-याच सूत्रांची नकल करून घेतली. तो विनय व अभिधर्म या दोनहि पिटकांत चांगलाच प्रवीण होता. तो पूर्वेकडे कुक्कुट पाद पर्वतास जाऊन आला होता, आणि पश्चिमेकडील मकर-हदांतहि त्यानें स्नान केलें होतें. तो नालंद येथें ७० वर्षांचा होऊन वारला.

५ हु इ नि ए.- इ. स. ६३८ मध्यें एक कोरियन कायदे पंडित हुइनिए हा पश्चिमेकडील बोधि देवळांत येऊन राहिला होता. पुढें तो पवित्र वस्तूंचीं दर्शनें घेऊन नांलंदला गेला आणि तेथें धार्मिक ग्रंथांचा अभ्यास करीत राहिला. इत्सिंग हा कांहीं पुस्तकें चाळीत असतांना एक पुस्तक हुइनिएनें लिहिल्याबद्दल त्याला उल्लेख आढळला. तेथें चौकशी करतां तो ६० वर्षांचा होऊन त्याच वर्षीं वारल्याचें त्याला समजलें. त्यानें लिहिलेलीं संस्कृत पुस्तकें नालंदास जपून ठेविली होतीं.

६ यु आ न ता इ.- हाहि कोरियन कायदेपंडितच होता. याचे संस्कृत नांव सर्वज्ञानदेव होतें. यंगहिबाइ वर्षीं म्हणजे इ. स. ६५० मध्यें तो तिबेटांतील रस्त्यानें नेपाळमधून हिंदुस्थानांत आला. तेथें त्यानें बोधिवृक्षाजवळच्या वस्तूंचें दर्शन घेतलें. नंतर तरखार देशास गेल्यावर त्याला ताउहि भेटला, आणि त्याबरोबर तो तहसिओ (महाबोधि) देवळास परत आला. पुढें त्यानें चीनदेशाकडे प्रयाण केलें व त्यानंतर त्याच्या संबंधांत पुन्हां ऐकुं आलें नाहीं.

७ यु आ न हा उ.- हा कोरिअन कायदेपंडित युआन चिन बरोबर चेंगक्वान कालाच्या मध्यावर हिंदुस्थानांत आला आणि तहसिओ देवळास जाऊन तेथेंच तो वारला.

८ बो धि ध र्म.- हा तुरखार देशचा असून अंगानें चांगला सशक्त होता. तो चिनास येऊन उपदेक बनला. तो सांप्रदायिक भिक्षूप्रमाणें नऊहि ग्रांतांतून भिक्षा मागत फिरला. नंतर पवित्र वस्तूंचें दर्शन घेण्यास तो हिंदुस्थानांत आला. येथें त्याला नालंद येथें इत्सिंग भेटला. हा उत्तर हिंदुस्थानांत वयाच्या ५० व्या वर्षीं वारला.

९ तौ लि ह.- पिंगचांगचा कायदेपंडित तौलिह हा वाळूचें मैदान व तसिह खडक या मार्गानें नेपाळास जाऊन तहसिओ देवळांस आला, आणि तेथें बरीच वर्षें राहिला. यानंतर तो नेपाळास पुन्हा परत गेला. (इत्सिंग ही हकीकत लिहीत असतांना तो तेथेच होता.)

१० तौ सिं ग.- हा पिंगचाऊचा एक कायदेपंडित होता. याचें संस्कृत नांव चंद्रदेव असें होतें. तो इ. स. ६४९ मध्यें म्हणजे चेंक्वॉन कालाच्या शेवटच्या वर्षीं तुफान रस्त्यानें हिंदुस्थानांत आला, व बोधि देवळाजवळ येऊन याने चैत्यांची पूजा केली. तो तरून असल्यामुळें तो नालंदला गेला तेव्हां राजानें त्याला बराच सन्मान केला. यानंतर १२ योजनें पूर्वेकडे गेल्यावर तो राजमंदिरास आला. तेथें फक्त हीनयानाचाच अभ्यास होत असे. तेथें तो हीनयानाप्रमाणेंच तिपिटकाचाहि अभ्यास करीत बरींच वर्षें राहिला. पुढें नेपाळमधून चिनास परत जाऊन तेथें तो वारला.

११ शं ग ति ह.- पिंगचाऊचा शंगतिह हा एक मननशील उपदेशक होता. पश्चिम स्वर्गीय आनंदाचा अनुभव घेण्यास सांपडावा अशी त्याला उत्कट इच्छा होती. तेथें जन्म यावा म्हणून बुद्धाच्या नांवाचा जप करीत तो आपलें आयुष्य धार्मिक रीतीनें घालवूं लागला त्यानें संबंध प्रज्ञासूत्र म्हणजे १०,००० प्रकरणें लिहून काढावयाचा निश्चय केला होता. पवित्र वस्तूंचे दर्शन घेण्याच्या इच्छेनें व त्या स्वर्गांत जन्म व्हावा म्हणून जास्त पुण्याच्या संग्रहाकरितां तो नऊहि प्रांतांमधून लोकांनां आपल्या संप्रदायाची दीक्षा देत आणि धर्म पुस्तकें लिहीत फिरला. नंतर किना-यावर येऊन तो कलिंगास जाण्याकरितां जहाजांतून निघाला. तेथून पुढें जलमार्गानें मलाया देशास जाण्यास निघाला. या देशांतून तो पुन्हां हिंदुस्थानास जाण्याच्या इच्छेनें एका व्यापारी जहाजांत बसून येत असतां जहाज वादळांत सापडून तो बुडून मरण पावला. या प्रसंगाची अशी एक गोष्ट सांगतात कीं, खलाशी व व्यापारी जवळ एक नांव होती ती गांठण्यासाठी धडपडूं लागले. जहाजाचा नाखवा हा भाविक बौद्ध असल्यामुळें तो ह्या उपदेशकास वांचविण्याकरितां त्याला मोठ्यानें हांका मारूं लागला. पण शंगतिह म्हणाला 'मी येणार नाहीं, बाकीच्या लोकांनां वांचीव.' शंगतिह याचें बुद्धाच्या ठिकाणीं मन गुंतल्यामुळें, आयुष्याच्या राहिलेल्या थोड्या मुदतींतच आनंद मानून पश्चिमेकडे तोंड करून सुखाने 'अमित, अमित' असा पवित्र नामात्रा उच्चार करीत जहाजाबरोबर त्यानें जलसमाधि घेतली. त्याचा एक अनुयायीहि अमित बुद्धाचें नांव उच्चारीत त्याच्या बरोबर मरण पावला.

१२ वों ग पो.- चीनच्या राजधानींत मतिसिंह म्हणून एक इसम होता त्याचें प्रचारांतील नांव वांगपो होतें. हा स्सेपिनबरोबर मध्यप्रदेशास येऊन सिंगच्या देवळांत राहिला. संस्कृतमध्यें फारशी गति होईना म्हणून नेपाळास जात असतांना तो रस्त्यावरच वयाच्या सुमारें ४० व्या वर्षीं वारला.

१३ यु आ ब लु इ.- हा कायदेपंडित असून एका सेनापतीचा मुलगा होता, असें ऐकिवांत आहे. तो उत्तर हिंदुस्थानात सोडून काश्मीर येथें राहिला होता. राजाचे सर्व हत्ती त्याच्या ताब्यांत होते. या देशाच्या राजास निरनिराळ्या मंदिरांत जाण्याचा फार नाद होता. मकर-हद मंदिर व कुंगयंग मंदिर ही यापैकींच दोन मंदिरें आहेत. येथें ५०० अर्हतांनां दान धर्म होत असे. मध्यन्तिकाचा शिष्य आनंद यानें राजास दीक्षा दिली ती याच ठिकाणीं. एकदा काश्मीरच्या राजानें १००० लोकांनां फांशीची शिक्षा फरमाविली असतांना यानें राजाला उपदेश करून सर्व लोक वांचविले. येथें कांहीं दिवस राहून तो दक्षिणेकडे बोधि देवळांत गेला. तेथें बोधिवृक्षाची पूजा करून मुचीन (मच्छलिंग) सरोवर पाहून गृध्रशिंखरावर वगैरे गेला आणि नंतर नेपाळास जाऊन तेथेंच वारला.

१४ चि त्त व र्मा.- हा आणखी उत्तरेकडून तुरखार देशास जाऊन नवविहारांत राहिला. या ठिकाणीं हीनयान पंथच उपदेशिला जात होता. येथें तो उपदेशक बनून चित्तवर्मा हें नांव धारण करिता झाला. उपदेश घेतल्यावर तीन पवित्र वस्तू खाण्याचें त्यानें नाकारिलें. त्यावर तेथील मठाधिका-यानें प्रश्न करतांच तो म्हणाला 'बुद्धानें जरी पांची वस्तू खाण्याची परवानगी दिली असली तरी महायानाच्या सर्व पुस्तकांप्रमाणें त्या खाण्याची मनाई आहे, आणि माझीं बनलेलीं मतें सोडण्यास मी तयार नाहीं.'  त्या बरोबर मठाधिकारी म्हणाला, 'मुख्य तीन पवित्र ग्रंथाप्रमाणें मीं माझीं तत्वें ठरविलीं आहेत, व माझ्या मताविरुद्ध मी कोणाचें चालूं देणार नाहीं. जर तूं आपलाच हेका चालविणार असशील तर मी आज पासून तुझा गुरू नव्हेच. या थरास गोष्ट आल्यावर त्यास पडतें घेणें भाग पडलें. नंतर थोडेसें संस्कृत शिकून उत्तरेच्या रस्त्यानें तो परत गेला. त्याची या पुढील कांहीं माहिती उपलब्ध नाहीं.

१५ ति बे ट च्या यु व रा जा चे धा त्री पु त्र.- नेपाळांत रहाणारे दुसरे दोघे तुफानच्या (तिबेटच्या) युवराजाच्या दाईचे मुलगे होते. या दोघांनींहि दीक्षा घेतली होती परंतु एक पुन्हां पूर्वाश्रमी गेला. ते स्वर्गीय राजांच्या देवळांत रहात होते. त्यांनां संस्कृत पुस्तकें चांगलीं समजत असत, आणि संस्कृत बोलतांहि चांगलें येत असे.

१६ लं ग.- हाहि एक कायदेपंडित होता, पण तो कोठून आला तें ठाऊक नाहीं. चेंगक्वान म्हणजे इ. स. ६२३-६५० या कालामध्यें तो उत्तरेकडील रस्त्यानें क्षेत्रांचें दर्शन घेण्याच्या हेतूनें उत्तरहिंदुस्थानास गेला. मध्य प्रदेशांत त्याला एक फाहवा (सुप्तकमल) चें पुस्तक संस्कृतमध्यें लिहिलेलें मिळालें. नंतर तो गंधारास गेला व तेथेंच त्याचें देहावसान झालें.

१७ मिं ग यु ए न.- थिहचाऊचा हा कायदेपंडित होता. याचें संस्कृत नांव चिंन्तादेव. कोचीन चीनच्या एका जहाजांत चढून तो कलिंग देशास आला. व तेथून सिंहलद्वीपास गेला. तेथील राजा एकदां पूजेंत गुंतला असतां यानें बुद्धाचा दांत उचलून तो आपल्या देशांत चोरून आणण्यासाठीं आपल्या हातांत लपवून ठेविला. परंतु तें उघडकीस येऊन त्याला हद्दपार करण्यांत आलें. पुढें तो दक्षिणहिंदुस्थानांत आला. तेथून तो महाबोधीकडे जात होता असें म्हणतात, परंतु रस्त्यांत तो एके ठिकाणीं थांबला असतां तेथें त्याच्या कोठ्याची पचनशक्ति बिघडून त्याचा अंत झाला. त्याचें त्यावेळींचे वय काय होते ते ठाऊक नाहीं.

मिंग युएननें जो दांत चोरण्याचा प्रयत्न केला तो हि आतां फारच काळजीपूर्वक एका गोपूरांत पहा-यांत ठेविलेला असतो. त्याच्या कुलुपावर पांच अंमलदारांचीं मोहर असते. तो जेव्हां बाहेर काढतात तेव्हां वाद्यें वगैरे वाजवून चोहोंकडे बराच गोंगाट होतो, रोज फुलें, धूप वगैरेंनीं त्याची पूजा करतात. बाहेर काढल्यावर तो एक सुवर्णपुष्पावर ठेवतात व त्यामुळें त्याची प्रभा चोहोंकडे फांकते. हा स्मृतिशेष नाहींसा झाल्यास एक राक्षस येऊन सर्वांनां भक्षण करील असें म्हणतात. कोणी असेंहि म्हणतात कीं, कांहीं दैविक चमत्कारानें तो चिनांत जाणार आहे.

१८ इ लीं ग.- इयेचाऊचा एक उपदेशक इलींग हा विनय पिटकामध्यें व योगतत्त्वामध्यें चांगला प्रवीण होता. चिंगन नांवाच्या आपल्याच प्रांतांतील एका उपदेशकाबरोबर तो चंगनहून निघाला. त्याच्याबरोबर हहुआन नांवाचा एक प्रख्यात पुरूष होता. दक्षिण प्रान्तांतून प्रवास करीत ते निउलुईला आले. तेथून एका व्यापारी जहाजानें लंकियाला आल्यावर चिंगन मेला. इलींग हा आपल्या दुस-या मित्राबरोबर सिंहलद्वीपास गेला, व तेथे दाताची पूजा वगैरे करून व बरेच ग्रंथ वगैरे घेऊन पश्चिम हिंदुस्थानांतून परत आला. इत्सिगनें आपली हकीकत लिहिण्याच्या वेळेस तो कोठें होता हें त्यास ठाऊक नव्हतें.

१९ हु इ ये न.- हिंगकंगचा एक शिष्य हुइयेन हा कायद्यांत निष्णात असून तो आपल्या गुरूबरोबर सिंगला (सिंहला) स गेला असतां तेथेंच त्याचा अंत झाला.

२० सिं ग चि न.- हाहि एक कायदेपंडित होता. त्याचें संस्कृत नाव चरित्रवर्मा होतें. उत्तरेच्या रस्त्यानें तो पश्चिम देशांत येऊन सिंगच्या मंदिरांत राहिला. सिंगचिनचें देहावसान याच ठिकाणीं झालें मरणसमयीं त्याचें वय ३५ वर्षांचें होतें.

२१ सं घ व र्मा.- हा समरकंदचा रहिवाशी असून तो वाळूचें मैदान ओलांडून चीन देशांत गेला व नंतर वकीलाबरोबर बोधिमंदिराहून वज्रासनाकडे आला. तेथें त्यानें सात दिवस व रात्रीं नंदादीप लावून ठेविले होते. त्यानें अशोकवृक्षाखालीं एक बुद्धाची व क्रान-त्से-त्साईची (अवलोकितेश्वराची) अशा दोन मूर्तीं बोधीच्या सभामंडपांत कोरल्या. तेथून तो चिनांत परत आला. त्यानंतर त्याला कवाइ चाउ (कोचीन चीन) येथें पाठविण्यांत आलें. तेथें दुष्काळ होता ह्यणून हा रोज गरीब लोकांत धान्य वगैरे वाटीत असे. तेथे पोरक्या पोराकडे पाहून हा द्रवून दुःखाश्रू गाळीत असे म्हणून त्याचें नांव 'रोदनसील' बोधिसत्व असें पडलें होतें. त्याचा तेथेंच कांहीं सांसर्गिक रोगानें वयाच्या साठाव्या वर्षीं अंत झाला.

२२ व न यु न.- लोयांगचा वनयुन हा कायदेपंडित (धर्मतत्ववेत्ता) चीन देशच्या दक्षिणभागांतून कोचीन चीनास येऊन जहाजानें कलिंग देशास जाऊन तेथेंच निर्वतला.

२३ व्हु इ लु न.- हा सिंको (कोरिया) चा मूळ रहाणारा असून कायदेपंडित होता. प्रज्ञावर्ग हें त्याचें हिंदुस्थानी नांव होतें. तो आपल्या संप्रदायाच्या क्षेत्रांस जाण्याच्या उद्देशानें जहाजांतून, फुहफीन येथें येऊन नंतर लोयांग या ठिकाणीं आला. तेथें बादशहानें त्याला पश्चिम प्रदेशांत जाऊन युआनचाऊच्या समागमीं असण्यास सांगितलें. तो जातां जातां सिंचे येथील मठांत [अमरावत - (अमराबाद ?) – देशांत] दहा वर्षें राहिला. नंतर तौहोलो लोकांनीं बांधलेल्या तौहोलोस्से मठांत राहिला. येथें खाण्यापिण्याच्या वगैरे उत्तम सोई होत्या. या ठिकांणीं व्हुइ लुन हा संस्कृत भाषेचा अभ्यास करीत होता. येथील मठाधीश फार विद्वान् म्हणून नांवाजलेला होता. या मठास तहसिओ (महाविद्या) असें म्हणत. पश्चिमेला कपिशाचा दुसरा एक मठ होता. तोहि विद्वान उपदेशकांविषयीं प्रख्यात होता. याला गुणचरित असें नांव होतें.

वरील तहसिओच्या ईशान्येस दुसरा एक चालुक्य नांवाचा मठ होता. तो दक्षिणेंतील चालुक्य राजानें बांधला होता. पुढें इत्सिंगच्या वेळीं जिहकवान (सूर्यसेना) राजानें त्याच्या पश्चिमेस एक नवा मठ बांधला. एकंदरींत हिंदुस्थान देशांत आणि त्याजवळच्या प्रांतांत उपदेशकांच्या सोईकरितां मठ बांधलेले असल्यामुळें प्रवांश्यास अडचण पडत नव्हती. परंतु चिनांत मात्र इत्सिंगच्या वेळीं तसे मठ नसल्यामुळें प्रवाश्यांस फार अडचण पडत असे. नालंद मठ याच्या पूर्वेस चाळीस टप्प्यांवर होता. गंगा नदीपार आल्यावर मृगशिखवन मठ लागत असे. ह्यापासून जवळच चिनी मठ नांवाचा एक मठ होता. हा श्रीगुप्त महाराजानें चिनांतील उपदेशकांकरितां बांधला होता अशी इत्सिंगच्या वेळीं दंतकथा प्रचलित होती. याजवळील जमिनीहि चोवीस उपदेशकांचा धार्मिकपणा पाहून त्यांनां वहाल करण्यांत आल्या असून, त्या मृगवनाच्या तीन उपदेशकांकडे होत्या. ही गोष्ट इत्सिंगचा किड-फा-कोसांग-चुअन हा ग्रंथ होण्यापूर्वीं ५०० वर्षांची आहे. इत्सिंगच्या वेळीं या जमीनी पूर्व हिंदुस्थानचा राजा देववर्मा याजकडे असून त्यानें प्रवाश्यांचा खर्च टाळण्याकरितां त्या शेतक-यांस दऊन टाकल्या होत्या.

याशिवाय, वज्रासन महाबोधि नांवाचा सिलोनच्या राजानें बांधलेला आणखी एक मठ होता. याच्या ईशान्येस सात टप्प्यांवर श्री शक्रादित्यानें बांधलेला नालन्द मठ असून तो त्यानें राजभग या भिक्षूकरितां बांधला होता.

ना लं द दे ऊ ळ.- उपर्युक्त नालंद नामक सुप्रसिद्ध मठाचें वर्णन इत्सिंगनें आपल्या किउ-फा-को-सांग-चुअन नामक ग्रंथांत दिले आहे तें येथें उद्धृत करतों:- “श्री शक्रादित्यानें बांधलेला नालंद मठ हा एका शहरासारख चौकोनी आहे. त्याचे तीन तीन मजली असे चार दरवाजे आहेत. प्रत्येक मजल्याची उंची सुमारें १० फूट आहे. सर्व मठ कौलारू आहेत सभामंडपाच्या पश्चिमेच्या दरवाज्याबाहेर एक मोठा स्तूप आणि बरेच रत्नखचित चैत्य आहेत. मठावरील मुख्य अधिकारी म्हातारा आहे. दुय्यमास विहार-स्वामी, विहारपाल किंवा कर्मदन म्हणतात. त्याला फार मान असतो. येथें एक पाण्याचें घड्याळ असतें. यावरून वेळ कशी समजते हें खिकवेइ चुअनमध्यें चांगलें सांगितलें आहे. रात्रीच्या मध्य भाग झोंपेकरितां असतो; परंतु पहिल्या व शेवटल्या भागांत पूजापाठ वगैरे असतात. नागानन्दाच्या नांवावरून याला श्री नालन्द विहार असें म्हणतात. हें एक मोठें देऊळ आहे. याचा दरवाजा पश्चिमेकडे आहे. आंत सुमारें वीस पावलांवर एक मोठा १०० फूट उंच स्तूप आहे. बुद्ध पावसाळ्याचे तीन महिने येथेंच रहात असे. त्याचें संस्कृत नांव मूलगन्ध कोठी असें आहे. नैर्ॠत्येला दहा फूट उंचीचा एक लहान चैत्य आहे. याच ठिकाणीं ब्राह्मणानें हातांत पक्षी घेऊन प्रश्न विचारले होते. सुलीफाउतो या चिनी शब्दसमुच्चयाचा अर्थ हाच आहे.

उत्तरेला ५० पावलें बालादित्यानें बांधलेला स्तूप आहे. तो वरील स्तूपापेक्षांहि मोठा आहे. त्यांत धर्मचक्र फिरवीत असलेली बु्द्धाची मूर्ति आहे.

मूलगन्धाच्या पश्चिमेस बुद्धाचें दन्तधावनकाष्टाचें झाड आहे. जवळच ज्यावरून बुद्ध चालला होता असा ओटा आहे. तो सुमारें २ हात रूंद, १४|१५ हात लांब आणि २ हात उंच आहे. बुद्धाचीं पावलें दाखविण्याकरितां त्यावर १४|१५ कमळें कोरलेलीं आहेत. तेथून राजगृह दक्षिणेस ३० ली आहे.

गृध्रशिखर व वेणूद्यान हीं दोन्ही शहरास लागून आहेत. महाबोधि तेथून सात योजनें आहे; वेशाली २५ योजनें उत्तरेस आहे, आणि ताम्रलिप्ती पूर्वेंस ६०|७० योजनें आहे. पूर्व हिंदुस्थानांतून चीन येथें जाण्याकरितां येथेंच गलबतांत बसावयाचें असतें. निरनिराळ्या राजांनीं दिलेल्या जमिनींच्या उत्पन्नामधून या मठाचा खर्च चालतो. येथे सुमारें ३५०० उपदेशक रहात आहेत.

२४ को रि या चे दो न उ प दे श क.- नंतर कोरियाचे दोन उपदेशक दक्षिण समुद्राकडे गेल्याचें इत्सिंग सांगतो. ते चंगनहून शिलीफोशाय येथें येऊन पुढें पोल्युस्से देशास जाऊन वारले. पोल्युस्से म्हणजे बहुतेक सुमात्राच असावें. यावरून फोशाय (श्रीभोज) हें त्याच्या पूर्वेस पडतें.

२५ हु इ निं ग.- हा 'चिली'मधील यिहचाऊचा उपदेशक चिनाहून जहाजांतून दक्षिणेकडे ६६५ त येऊन तीन वर्षें होलिंग (कलिंग) देशांत राहिला. हेंच नांव पेगूच्या किना-यावरील देशास तसेंच दक्षिण समुद्रांतील एका बेटासहि लावतात.

२६ वा न् कि.- कुन्लुन भाषेंत प्रवीण असून थोडें संस्कृतहि येत असलेल्या किआचाऊच्या वान्-कि यानें दक्षिण समुद्रांत १० वर्षें वास केला. नंतर तो शिलीफोशाय येथें राहिला. कुन्लुन म्हणजे कन्डोर या बेटांतील शिद्दी लोकांनां चिनी लोक गुलामासारखे विकीत.

२७ मो च दे व.- कोचीन चीनमधील मोचदेव हा दक्षिण समुद्रांतून हिंदुस्थानांत येऊन जवळचे सर्व प्रदेश पाहून महाबोधि क्षेत्रीं आला, व तेथील पवित्र वस्तूंच्या दर्शनानें आनंदित होत्साता वयाच्या २५ व्या वर्षीं निवर्तला.

२८ क्वे इ – चुं ग.- कोचीनचा दुसरा उपदेशक क्वेइचुंग दक्षिणेकडून सिलोनला गेला, व नंतर हुनचिउ नांवाच्या दुस-या एका उपदेशकाबरोबर बोधिवृक्ष, राजगृह, वगैरे ठिकाणीं फिरून वेकू उद्यानांत येऊन तेथें आजारी पडून वारला. त्या वेळीं त्याचें वय ३० वर्षांचें होतें.

२९ त-अं ग- महायान शाखेंतील त-अंग किंवा दीप हा आपल्या आईबापांबरोबर लहानपणीचें द्वारपतीस जाऊन नंतर तेथें भिक्षु बनला. पुढें चिनी वकिलाबरोबर राजधानीस जाऊन ह्युएनत्संग जेथें राहिला होता त्या त्सेयन मठांत येऊन राहिला. नंतर दक्षिणसमुद्राच्या मार्गानें सिलोनमधील बुद्धदन्ताची पूजा करून दक्षिण हिंदुस्थानांतून पूर्वेकडे जाऊन ताम्रलिप्तीस आला. नदीच्या मुखाजवळ तो मोठ्या मुष्किलीनें दरवडेखोरांच्या हातांतून कसाबसा जिवानिशीं सुटला. पुढें तो संस्कृतचा पूर्ण अभ्यास करून नालन्द बुद्धगया, वैशाली, कुशी देश वगैरे ठिकाणीं फिरला, व शेवटीं कुशी नगराच्या पारिनिर्वाण देवळांत येऊन वारला.

३० दुसरे दोन बौद्ध भिक्षु चिनी बकिलाबरोबर दक्षिण समुद्रांत प्रवास करीत असतां जहाजावरच वारले. इत्सिंग म्हणतो कीं त्यांचीं योगशास्त्र वगैरे पुस्तकें शिलीफोशायमध्यें आहेत.

३१ ता उ लि न.- किंगचाऊचा कियांगलिंग प्रांताचा भिक्षु ताउलिन ताम्रस्तंभाकडून लंकेला गेला, आणि कलिंगाच्या (पेगूच्या) किना-यानें नग्न लोकांच्या देशास आला. येथील राजानें त्याला फार चांगल्या रीतीनें वागविलें. तो तेथें बरींच वर्षें राहून ताम्रलिप्तीस गेला. व तेथें त्यानें तीन वर्षें संस्कृत शिकण्यांत घालविलीं. नंतर वज्रासनास जाऊन बोधिवृक्षाची पूजा करून नालंदास गेला. तेथें कोशाचा दोन वर्षें अभ्यास करून राजगृहाजवळील गृध्रशिखराकडून पश्चिम हिंदुस्थानांत आला. तेथें त्यानें तामिंगचाउ ग्रंथाचा अभ्यास केला. त्यांत एक लक्ष श्लोक होते असें म्हणतात; परंतु त्याचा बराचसा भाग गहाळ झालेला होता. तरी बुद्धाच्या मरणानंतर आर्य नागार्जुनानें मूळ ग्रंथाचें महत्त्व कायम राखिलें. नंतर ताउलिन हा काश्मिराहून उद्यान देशास जाऊन कविश येथें येऊन राहिला. त्या ठिकाणीं बुद्धाच्या शिराच्या कवटीची पूजा करून समुद्रातून क्वेदाह-ला (किएचा येथें) आला. तेथें त्याला उत्तरेकडील तार्तर लोकांनीं त्याच्या मित्रांच्यासारखे कोणी त्यांनां भेटल्याचें सांगितल्यामुळें तो पुन्हां उत्तर हिंदुस्थानांत येऊन वयाच्या पन्नासाव्या वर्षीं मरण पावला.

३२ त न व्कों ग.- दुसरा तनव्कोंग नांवाच्या देशांतील त्याच नांवाचा भिक्षु दक्षिणसमुद्राच्या मार्गानें आलिकीलो (आराकान) येथें आला त्याची आणि राजाची फार दोस्ती जमली. म्हणून त्याला एक मठ बांधून देण्यांत आला, व कांहीं पुस्तकें व मूर्ती बहाल करण्यांत आल्या. हा भिक्षु शेवटीं येथेंच वारला असें म्हणतात.

३३ ह वु इ मिं ग.- हा प्रवासी दक्षिणसमुद्राच्या मार्गानें हिंदुस्थानाकडे यावयास निघाला, परंतु प्रतिकूल वा-यानें जहाज भडकल्यामुळें संगचाऊस (ताम्रस्तंभास) येऊन शांकिंग येथें थांबून त्याला चिनास परत यावें लागलें.

३४ ह वु इ-ता.- कियांगानिंग प्रांतांतील कंगचाऊचा भिक्षु हवुइता हा मोठ्या कुळांतील होता. तो एका इराणी जहाजांतून दक्षिणसमुद्राकडे कोण्या तरी वकिलाबरोबर गेला असावा. नंतर तो फोशाय (श्रीभौज) येथें येऊन शब्दविद्येचा अभ्यास करीत सहा महिने राहिला. तेथील राजा फार चांगला होता. त्यानें पाठविलेल्या नजराण्याबरोबर हवुइता हा मोलयु (मलाया) देशास जाऊन तेथें दोन महिने राहिला. पुढें तो क्वेदाला जाऊन राजाच्या जहाजांतून हिंवाळ्याच्या शेवटीं पूर्व हिंदुस्थानांत आला. दहा एक दिवसांनीं ते सर्व नग्न लोकांच्या देशांत आले. तेथें पूर्व किना-यावर २|३ ली नारळ, सुपारी, खजूर वगैरेंचीं अरण्यें याशिवाय कांहींहि नव्हतें. जहाज पाहिल्याबरोबर तेथील लोक आरडत ओरडत आपल्या लहान लहान सुमारें शंभर नांवांमध्यें नारळ, केळीं, शेवाळी टोपल्या वगैरे भरून घेऊन जवळ आले. त्यांचा उद्देश बहुतेक हे जिन्नस देऊन जहाजांत कांहीं मजेदार वस्तु असल्यास त्या घ्याव्या असा होता. परंतु लोखंडाच्या तुकड्याशिवाय त्यांनां फारसें कांहीं आवडलें नाहीं. दोन बोटें लांबीच्या लोखंडाच्या तुकड्यास ते ५|१० नारळ देत असत. येथील पुरूष नग्न होते, पण बायका मात्र पानांचा घागरा कमेरभोंवतीं गुंडाळीत होत्या. जहाजांतील लोक त्यांनां कपडे द्यावयास लागले तरी ते घेईनात. हा देश सेझेअमान प्रांताच्या दक्षिणेस आहे. येथें तांदूळ वगैरे धान्य फार कमी पिकत होतें. सर्व लोक नारळांवर व फळांमूळांवर निर्वाह करीत. तेथें लोखंड मुळीच मिळत नव्हतें आणि सानें रूपेंहि क्वचितच सापडत असे. यामुळें तेथें लोखंड फारच किंमतीचें समजलें जात होतें. त्याला ते लुआ असें म्हणत. तेथील लोक अगदीं काळे नव्हते. ते उंचहि बेताचेच होते. त्यांचे बाण विषारी असत. त्यांतील एक बाण लागला तरी तो प्राण घेण्यास पुरा असे.

येथून पुढें वायव्येस पंधराएक दिवस प्रवास केल्यावर पूर्व हिंदुस्थानचा दक्षिणेकडील प्रांत ताम्रलिप्ती लागला. हें स्थान नालन्द किंवा बोधिवृक्ष येथून ६० टप्पे होतें. तेथें संस्कृत शिकत व शब्दशास्त्राचा अभ्यास करीत ते एक वर्ष राहिले. नंतर सुमारें शंभर व्यापारी मध्यप्रदेशाकडे जात होते त्यांच्या सोबतीनें ते निघाले, महाबोधिवृक्षापासून अजमासें दहा दिवसांच्या रस्त्यावर ते येऊन पोंचले. तेथें त्यांच्यांपैकीं एक भिक्षु एका खिंडींत रस्ता बुळबुळीत आणि वाईट असल्यामुळें मागें राहून चोराच्या हातीं सांपडला. त्यांनीं त्याला नागवून अर्धमेला करून एका खड्डयांत टाकून दिलें. सूर्यास्ताच्या वेळेस आसपासच्या गांवकरी लोकांनी त्याला खड्ड्यांतून बाहेर काढून कपडे वगैरे दिले. यानंतर व्हुइता हा उत्तरेस नालंदास जाऊन, आसपासच्या ठिकाणांचें दर्शन घेऊन पुन्हां ताम्रलिप्तीस येऊन क्वेदाहला गेला; आणि सर्व पुस्तकें आणि भाषांतरें वगैरे मिळून जवळ जवळ पांच लक्ष श्लोक म्हणजे अजमासें एक हजार पुस्तकें लिहिलेली होतीं ती घेऊन तो श्रीभोजास येऊन राहिला.

३५ शे न हं ग.- सिन् चाऊचा भिक्षु शेनहंग हाहि श्रीभोजाला जाऊन तेथें मेला.

३६ लि ग्व न.- नांवाचा भिक्षु अन्नमांतून हिंदुस्थानांत आला आणि बोधिवृक्षाखालीं मैत्रेय बोधिसत्त्वाची एक हात उंचीची सुंदर मूति त्यानें खोदिली.

३७ सें ग ची.- लिग्वनाचा मित्र सेंगची हा भिक्षु दक्षिण समुद्राच्या मार्गानें हिंदुस्थानांत आला. तो समतटास आला तेव्हां तेथील राजा हर्षवर्धन हा तीनहि पवित्र वस्तूंची पूजा करून धार्मिक विधि करीत होता. त्यानें एक लक्षाच्या वर रत्नांच्या मूर्ती केल्या होत्या. एक लक्ष श्लोकांची प्रज्ञाहि त्यानें वाचली होती, आणि पूजेंत वगैरे तो फारच नियमित असे.

३८ चि स झे.- या नांवाचा एक भिक्षु दक्षिणेकडे जाऊन कोचीन चीनच्या जवळ शंगकिंग येथें राहिला. नंतर तो दक्षिणेकडे श्रीभोजास गेला, आणि मग हिंदुस्थानास आला.

३९ वू हिं ग.- वरील भिक्षूच्या बरोबरच हैतानहून निघालेला वूहिंग हा एक महिन्यानें श्रीभोजास आला. पुढें तो मलायाला गेला व नंतर १५ दिवसांनीं क्वेदाहला गेला. तेथें त्यानें हिवाळा संपेपर्यंत मुक्काम केला, व नंतर पश्चिमदिशेनें ३० दिवस प्रवास करून नागवनन (नागपट्टण ?) ला पोचला. पुढें दोन दिवस प्रवास केल्यावर तो सिंहपु-याला (सिंहद्वीपास) आला. तेथें त्यानें पवित्र दांताची पूजा केली, आणि मग एक महिना ईशान्येस प्रवास करून ओलिकिलो (आराकान) देशास आला. ही हिंदुस्थानची पूर्वमर्यादा समजली जात होती.

ओलिकिलो हा तेव्हां चंपा (सयाम) चा एक भाग होता. येथें एक वर्ष राहून तो आपला मित्र चिसझे याच्या बरोबर नालन्दापासून सुमारें १०० टप्यांवर पूर्वेस गेला. यानंतर त्यानें मुंग देशांतील महाबोधि देवळाकडे प्रयाण केलें. मग नालंदाला येऊन योग, कोश वगैरेंचा अभ्यास करून विनय पिटकाच्या कांहीं प्रती मिळाव्या म्हणून खरदा (किइ लोके) मठाकडे गेला. याच्या पुढें दोन टप्यांवर त्याला एक साधुवृत्तीनें राहणारा शिल्पशास्त्रज्ञ भेटला. हा बोधिसत्त्व चन्नानें सांगितलेल्या मार्गानें पृथ्वीच्या गर्भांत जाण्याचा प्रयत्न करीत होता असें तो लिहितो. यानंतर वूहिंग हा लवकरच नालंदास जाऊन वारला.

४० का चि न.- हाहि दक्षिणेकडील मार्गानें शकिंग (सैगॉन) कुलांग, कलिंग, आणि क्वेदाह वगैरे ठिकाणीं जाऊन मेला.

४१ त त् सिं ग.- लइचाऊचा तत्सिंग (हुनानचा इत्सिंग?) हा ५८२ मध्यें दक्षिण समुद्रांत परत आला. आणि आपलीं पुस्तकें आणि मूर्ती चीनला पाठवून श्रीभोज येथें राहिला. तेथें तो किउलुन भाषेचा दुभाष्या म्हणून कांहीं दिवस होता. तो इ. स. ६९३ मध्यें चंगनला परत आला.