प्रस्तावनाखंड : विभाग चवथा - बुद्धोत्तर जग

प्रकरण ३० वें.
जगद्विकासाची कारकें.

जगद्विकास व दिवसनुदिवस अवनति : ऐतिहासिक तत्त्वज्ञानाचा आणखी महत्त्वाचा सिद्धांत अलीकडे हा निघाला आहे कीं उत्क्रांतिनियमानुसार जीवजातींच्या उन्नतीप्रमाणें अखिल मानव समाजाचीहि उत्तरोत्तर उन्नति होत जात आहे; आणि ज्याला 'सत्ययुग' किंवा 'सुवर्णयुग' म्हणतात तें पूर्वीं होऊन गेलें नसून पुढें उगवणार आहे. म्हणजे जगाची एकंदर स्थिति उत्तरोत्तर सुधारत चालली आहे. निराशावादी म्हणतात त्याप्रमाणें अवनत होत चाललेली नाहीं. जगाचा आजपर्यंतचा एकंदर इतिहास उपयुक्त सिद्धांत मनावर स्पष्टपणें बिंबवितो.

प्रत्येक राष्ट्रांत गेला तो दिवस बरा, दिवसानुदिवस काल कठिण होत चालला आहे, अशा त-हेची समजूत दृष्टीस पडते. इतिहासकार वस्तुस्थिति अगदीं उलट आहे असें सांगत आहेत. आपल्याकडील सत्ययुगकलियुगांची कल्पना घ्या. आपल्या देशांतील मोठमोठे कार्यकर्ते पाहिले तर ते कलियुगांतलेच. उपनिषदांतील ब्रह्मवादी, निरनिराळे सूत्रकार, दर्शनकार व शंकराचार्यादि आचार्य हे सर्व कलियुगांतीलच आहेत. अशोकासारखे चक्रवर्ती कलियुगांतलेच. प्रत्येक रामायण व महाभारत ग्रंथांचे अनेक कर्ते व संपादक हेहि कलियुगांतलेच. वेदाच्या संहितीकरणाच्या कार्यांत मदत करणारे वैशंपायनासारखे लोक देखील कलियुगांतलेच. बुद्धासारखा जगद्वयापी कार्याचा संस्थापकहि कलियुगांतलाच. असें असतां आपण कलियुगास काल्पनिक सत्ययुगापेक्षां वाईट कसं म्हणावें ? आज जी संपत्ति जगांत आहे तिची प्राचीन जगास कल्पनाहि होणें अशक्य आहे. हिंदुस्थानासारख्या परतंत्र राष्ट्रास दिवसानुदिवस आपली प्रगतीच होत चालली आहे या त-हेची कल्पना पचनीं पडणें कठिण जाईल पण विचार करतां आपली उन्नति अनेक अंगांनीं होत आहे असें दृष्टीस पडेल. पूर्वीपेक्षां आज प्रत्येक मनुष्याची रहाणी अधिक चांगल्या त-हेची होऊं लागली आहे. आपल्या लोकांत जागतिक विचारविषयक ज्ञान मुळींच नव्हतें. आज आपणास वगळावयाच्या दृष्टीनें तरी इतर लोक आपल्या दृष्टीनें विचार करूं लागले आहेत. व्यक्तिस आज हिंदुस्थानांत जितक्या निर्भयतेनें वावरतां येतें तितकें पूर्वी वावरता येत नव्हतें. लोकसत्तेची आकांक्षा आज भारतीयांत इतकी बद्धमूल झाली आहे कीं, ती आपलें कार्य अधिकाधिक केल्याशिवाय राहणार नाहीं. आणि भावी हिंदुस्थान कालच्या हिंदुस्थानापेक्षां अधिक सुखमय होईल यांत शंका नाहीं.

परिशिष्ट
जगांतील धर्म व संप्रदाय.

टीप - आंकडे हजारांचे आहेत

टीप - आकडे हजारांचे आहेत