प्रस्तावनाखंड : विभाग पहिला ( हिंदुस्थान आणि जग )
प्रकरण १५ वें. : इतिकर्तव्यता.
उपप्रकरण ८ वें.
अल्पप्रदेशविषयक कर्तव्यें.
अर्थशास्त्राचे प्रकार - लेखकाचा इष्टसमाज आणि त्या समजाची शासनपद्धति यांचें जेथें ऐक्य असेल तेथें राष्ट्रविषयक अर्थशास्त्र उत्पन्न होतें. तथापि जेथें यांचें द्वैत असेल तेथें राष्ट्रविषयक अर्थशास्त्राचें क्षेत्र समाजांतील मुख्य वर्गांत नसून शासकवर्गापैकीं थोड्याशा भागांतच असतें. जित राष्ट्रें आणि जाती, पारमार्थिक संप्रदाय, भाषेनें पडणारे वर्ग यांच्यामध्यें समुच्चयभावना असेल तर त्या त्या समुच्चयाच्या हिताची दृष्टि हींहि असतात आणि यामुळें राष्ट्रेतरसमुच्चविषयक अर्थशास्त्रास अवकाश असतो. या प्रकारच्या अर्थशास्त्रावर अर्थशास्त्र या नांवाखालीं ग्रंथ नसतील. कारण अर्थशास्त्र या विषयाची विभागणी या तर्‍हेनें करावी अशी बुद्धि लेखकवर्गांत प्रसृत झालेली नाहीं; तथापि जे प्रयत्‍न अर्थशास्त्राचे विषय आहेत असे शेंकडों प्रयत्‍न राष्ट्रेतर समुच्चयांत दृष्टीस पडतात. त्या प्रयत्‍नांचें स्थूल स्वरूप येणेंप्रमाणें:-
(१) आपल्या चालीरीती, आपले ग्रंथ, आपली भाषा यांस चिरडूं पाहणार्‍या बाह्य परिस्थितीपासून आपला बचाव करून घेणें.
(२) आपल्याआपल्यांत एकत्व उत्पन्न करणार्‍या संस्था उत्पन्न करणें.
(३) जुन्या चालीरीतींस होतां होई तों चिकटून राहण्याचा प्रयत्‍न करणें.
(४) समाजाचें ज्या वाङ्मयानें एकीकरण होत असेल असें वाङ्मय उत्पन्न करणें.
(५) स्वतंत्र राज्यस्थापनेसाठीं प्रयत्‍न करणें.
(६) निराळ्या परिस्थितींत आणि निराळ्या देशांत जरी आपले लोक गेले तरी त्यांचें तद्देशीयांपासून पृथक्त्व व आपणांशीं साद्दश्य राहील अशी खटपट करणें.
वरील प्रकारच्या चळवळी जित राष्ट्रांत अगर जातींत दिसून येतात. यहुदी लोक, आर्मेनियन लोक, हिंदुस्थानांतील पारशी आणि हिंदू यांच्यामध्यें या सर्व चळवळींचीं कांहीं अंगें दृग्गोचर होतील. यहुद्यानें आपली गिर्‍हाइकी होतां होई तों यहुद्यांसच द्यावी अशी यूरोपीय यहुद्यांमध्यें असणारी भावना, यहुद्यांमध्यें वारंवार निघणारे “अवतारी राष्ट्रोद्धारक” (मेसाया), झायनिस्ट चळवळ म्हणजे यहुद्यांचें संस्थान स्वतंत्र असावें म्हणून होणारी चळवळ आणि ख्रिस्ती लोकांशीं यहुद्यानें लग्न करूं नये म्हणून यहुद्यांस होणारा सिनेगॉगमधील उपदेश या सर्व गोष्टी यहुद्यांचें कांहीं ज्ञातिविषयक स्वतंत्र अर्थशास्त्र आहे असें जाणवीत नाहींत काय? आर्मेनियन लोकांनीं अनेक जुलूम सोसून ख्रिस्ती रहावें पण मुसुलमान होऊं नये ही जी प्रवृत्ति दिसेत, ती प्रवृत्ति अर्थशास्त्रानें उपेक्षा करण्याजोगी आहे काय? आज अर्मेनियानें स्वातंत्र्य पुकारलें त्याला राष्ट्रीय कर्ज देण्यास अमेरिका तयार झाली, आणि सोव्हियटांच्या संघामध्यें शिरण्याचें आर्मेनियानें ठरविलें इतकें आर्मेनियनांच्या स्वत्वस्थापनेच्या प्रयत्‍नास फल आल्यानंतर स्वत्वरक्षणासाठीं केलेला स्वार्थत्याग अयोग्य आहे असें कोण म्हणेल? प्रत्येक देशी नागरिकामध्यें स्वदेशीची भक्ति उत्पन्न करून त्यानें झीज सोसूनहि स्वदेशीच माल वापरावा ही जी बुद्धि उत्पन्न केली जाते ती बुद्धि अर्थशास्त्राचा विषय नाहीं काय? ऑस्ट्रियन साम्राज्यामधील हंगेरीयन, क्रोईटन, बॉसनियन, स्लाव्ह या जातींनी आणि रशियांतील फिनिक आणि युक्रेन लोकांनीं स्वभाषेच्या स्थापनार्थ जो प्रयत्‍न केला त्या प्रयत्‍नांतील आत्महिभावना सध्यांचे पुस्तकें लिहणारे अर्थशास्त्रज्ञ कोणत्या भागांत घालतील?
राष्ट्रांखेरीज इतर समुच्चयांमध्यें समुच्चविषयक भावना असतेच; तथापि त्या भावनांचे अर्थशास्त्राच्या दृष्टीनें जे परिणाम घडतात ते राष्ट्रविषयक भावनेच्या परिणामांपेक्षां दुर्बल असतात; कां कीं, निग्रहानुग्रहशक्ति राष्ट्रांमध्यें असते तशी परतंत्र समाजांत नसते. महत्त्वाचे परिणाम घडवून आणणें हें जसें सरकारास शक्य असतें तसें इतरांस कसें शक्य असणार? समुच्चयभावना उच्च असली तरी अधिकारभावामुळें ती अर्थशास्त्राच्या दृष्टीनें परिणामकारक होत नाहीं आणि एकंदर जगांतील अर्थशास्त्राच्या दृष्टीनें महत्त्वाचे असे व्यवहार घेतले तर त्यांत राष्ट्रेतर समुच्चयांच्या विषयींच्या भावनांमुळें झालेले परिणाम क्षुद्र दिसतील. तथापि आपण आपल्या कल्पनाशक्तीस जर चांगले चलन दिलें तर या समुच्चयभावनांचे परिणाम फारसे क्षुद्र दिसणार नाहींत. व्यक्तीकडून होणारें कार्य कांहीं अंशीं या समुच्चयभावनांवर अवलंबून असतें. मालाचा खप हा देखील समुच्चयभावनेनें ठरूं शकतो. उदाहरणार्थ, आज मुसुलमानांनीं बनवलेलीं लोणचीं हिंदू घेत नाहींत, हा जो खपावर परिणाम आहे हा या प्रकारचा आहे. फार कशाला, खोजानें किंवा बोहर्‍यानें बनविलेली मिठाई घ्यावयास कांहीं हरकत आहे काय असें विचारल्यास त्या प्रश्नाचें उत्तर देणें हिंदूस कठिणच जाईल. आर्थिक व्यवहारामध्यें आणि मालाची बनावट किंवा विक्री ह्यांमध्यें घातलेले समुच्चविषयक प्रतिबंध थोडो आहेत काय? मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन आणि खप होणें हें जातिभेदानें बद्ध असलेल्या हिंदुस्थानांत जेवण्याखाण्याच्या पदार्थांच्या बाबतींत शक्य आहे काय? अर्थात् नाहीं. कां कीं, येथें खाणावळी जात्यनुसार असतात. श्रीमंत महाराचा ब्राह्मणांच्या खाणावळींत शिरकाव व्हावयाचा नाहीं आणि गरीब ब्राह्मणास गिरणींतील मजुरांच्या खाणावळींत जाणें शक्य नाहीं. अर्थात् आपल्या रीतीभाती, आपल्या अभिरूची, आपला आयुष्यक्रम यांचें पृथक् रक्षण करून समजांत एकरूपता येण्यास व उत्पादन आणि खर यांची सार्वलौकिकता होण्यास विरोध करून समाजाच्या प्रगतीस आळा घालण्याचें काम राष्ट्रेतर समुच्चयांचें अर्थशास्त्र करीत असल्याचें दृष्टीस पडतें.
