प्रस्तावनाखंड : विभाग तिसरा. बुद्धपूर्वजग

प्रकरण ४ थें.
दाशराज्ञ युद्ध अथवा भरतदिग्विजय.

मंत्रोक्त इतिहासाचें पुराणें आणि ब्राह्मणें यांनी केलेले विस्तरण.- वैदिक वाङमय आणि आर्षकाव्यग्रंथ यांच्यामध्यें एक राजकुलविषयक किंवा मानववंशविषयक स्थित्यंतर दृष्टीस पडतें. ॠग्वेदामध्यें दाशराज्ञ युध्दामुळें सरस्वती नदीच्या आसमंतांत पुरुयदुतुर्वशादि दहा राष्ट्रांचा अगर राजांचा पराभव होऊन भरतांची तेथें स्थापना झालीसें दिसतें, तर महाभारतांत कुरुंचे राज्य प्राचीन कालीं प्रस्थापित झालेली गोष्ट याच स्वरुपांत तेथें दिसत असून त्या कुरुंनांच भरत आणि त्यांच्या कुलालाच पुरुकुल हें नांव दिलेले दिसतें. ॠग्वेदामंध्यें क्रिवी, कुरु, पुरु, भरत व तृत्सू हे स्वतंत्र लोक दिसत असून या लोकांचा एकमेकांशीं संबंध फारच थोडा दिसतो. कांही तर एकमेकांचे शत्रू दिसतात. दाशराज्ञ युध्दामध्यें यदु, तुर्वश, द्रह्यु, अनु आणि पुरु यांचे सख्य असून तृत्सुभरतांबरोबर ते लढत आहेत. दाशराज्ञ युध्दामध्यें कुरुपुरुभरतांचे ऐक्य नाही एवढेंच नाहीं, तर कुरुंचा पत्ताच नाही. जे पुरु भरतांचे शत्रू होते त्या पुरुंना भरतांच्या पितृत्वाचा मान काही वैदिक आधारावर भारतांत दिला गेला आहे, आणि पुढील सरस्वतीतीरीं राज्य करणा-यांस कुरु हें नांव प्राप्त झालें आहे. ज्याप्रमाणें भरतांचे व तृत्सूचें ऐक्य झालें आणि तें वसिष्ठामुळें झालें, त्याप्रमाणें कुरुंचें व किविपांचालांचे ऐक्य कवषामुळे झालें नसेलना अशी इतिहाससूचक कल्पना उत्पन्न होते. कवष हा पश्चिमेकडील सप्तर्षीपैकीं एक म्हणून त्याचें प्राचीनत्व व महत्व महाभारतांतील मोक्षधर्मपर्वात सांगितलें आहे. कुरुंचें, भरतांचे व पुरुंचे ऐक्य महाभारतांत दाखविलें आहे आणि भरतांचे व तृत्सूंचे ऐक्य ॠग्वेदांत वर्णिले आहे. तृत्सू आणि भरत यांचे पुरुंशी ऐक्य झालें व भरतांचे यदू, तुर्वश, द्रुह्यु आणि अनु यांच्याशी वैर किंवा भिन्नत्व कायम राहिलें, हें ॠग्वेद व महाभारत यांची तुलना स्पष्ट करिते. भरतांनां आपलें व आपल्याशीं मिळून गेलेल्या लोकांचे श्रेष्ठत्व स्थापून आपल्याशीं न मिळालेल्या लोकांनां हलकेपणा द्यावयाचा होता. यामुळेंच ययातिपुत्रकथा उत्पन्न झाली नसेलना असा संशय येतो. पुरुंशीं संबंध जुळल्यानें नवीन आलेल्या भरतांस प्राचीनत्व मिळालें. भरतांचा व पुरुंचा संबंध असणेंहि शक्य आहे. कां कीं, दिवोदास व सुदास या दोघांसहि पुरु म्हटलें आहे. सायणांनी अर्थ करतांना मात्र पूरुचा कामना पुरविणारा इत्यादि प्रकारचा अर्थ केला आहे. उत्तरकालीन वैदिक वाङमयांतहि भरतांचे नांव विशेष गाजलेलें आढळतें. शतपथ ब्राह्मणांत भरत दौष्षन्ति नांवाच्या एका रांजाचा उल्लेख येतो. यानें अश्वमेध केला. त्याचप्रमाणें शतानीक सात्राजित या नांवाच्या दुस-या एका भरत राजानेंहि तोच यज्ञ केला. ऐतरेय ब्राह्मणांत भरत दौष्षन्तीला दीर्घतमस् मामतेय हा राजमुकुट घालीत आहे असें वर्णन येतें. हेंच उत्तरकालीन विधान पौराणिक कथाप्रसारास कारण झालें असावें, किंवा पौराणिक कथांशी श्रोतसंस्थांचा आगंतुक संबंध जोडण्याचा हा प्रयत्न असावा. शतानीक यास सोमशुष्मन् वाजरत्नायन (हें उपाध्यायाचें नांव फार अलीकडचें आहे) यानें अभिषेक केला. हे भरत राजे कोठें रहात असतील याविषयीं उत्तरकालीन लोकांची समजूत, त्यांनीं काशी लोकांवर जय मिळविले व यमुनातटीं आणि गंगातटीं यज्ञ केले म्हणून जे उल्लेख आहेत त्यांवरुन अगदीं उघड होतें असें मॅकडोनेल म्हणतो. पण यांतहि आम्हांस हेतुपूर्वक फिरवाफिरवीचा संशय येतो. त्याचप्रमाणें राजे लोकांच्या नामावलीत निरनिराळया ठिकाणीं आलेल्या पांचाला:, कुरु पांचाला:, भरता: इत्यादि भिन्न शब्दांवरुन त्यांचा रहावयाचा देश स्पष्ट होतो. भारतांत तर सर्वत्र कुरुदेशाचा राजवंश हा भरतवंशच होय असें आढळतें. यावरुन ओल्डेनबर्ग याचें म्हणणें असें आहे कीं, ब्राह्मणकालीं भरत लोक कुरुपांचाल लोकांत मिसळत होते. हें खरें असेल असें वाटतें. कां कीं ब्राह्मणेंच श्रौतधर्म आणि इतिहासज्ञान या परंपरांचे एकीकरण करण्याचा प्रयत्न करीत आहेत. किंवा ब्राह्मणांच्या पौरोहित्यास उपयोगी पडेल असा ''इतिहास'' तयार करीत आहेत असें दिसते.

भरतांचे यज्ञसमारंभ पंचविंश ब्राह्मण, शतपथ ब्राह्मण आणि तैत्तिरीय आरण्यक यांतून सारखे उल्लेखिले गेले आहेत. ॠग्वेदांतहि अग्निभरताच्या नांवाचा उल्लेख आला आहे. आप्री सूक्तांत भारती देवीचा उल्लेख येतो. ही भरतांच्या कुलाचें संरक्षण करणारी 'कुलदेवता' आहे. हिचा सरस्वती नदीशीं जो ॠग्वेद ॠचेंत संबंध दाखविला आहे, त्यावरुन भरत लोकांचा सरस्वतीशीं संबंध असावा अशा विचारास जागा मिळतें. पुन्हां शतपथ ब्राह्मणांत अग्नीला 'ब्राह्मण भारत' म्हणजे 'भरतांचा उपाध्याय' म्हणून म्हटले आहे; व त्याला मनुश्वत् भरतवत् (म्ह. भरताप्रमाणें, मनुप्रमाणें) बलिग्रहण करण्यास बोलाविलें आहे.

एखाददुस-या ॠचेंत सुदास अथवा दिवोदास आणि पुरुकुत्स अथवा त्रसदस्यु हे मित्र होते असें दाखविलें आहे. ओल्डेनबर्गच्या सूचनेप्रमाणें ह्यावरुन कुरुंशी पुरु व भरत यांची एकी असावीसें दिसतें.

एका भरताचा उल्लेख ॠग्वेदाच्या पांचव्या मंडळांत (५४,१४) येतो. परंतु तो कोण हें मात्र निश्चित सांगतां येत नाही.