प्रस्तावनाखंड : विभाग पहिला ( हिंदुस्थान आणि जग )

प्रकरण ६ वें
यावद्वीप संस्कृति.

यावद्बीप संस्कृतीच्या अभ्यासाचा प्रारंभ.-  इ. स. १८४६ मध्यें डच हिंदुस्थानच्या सरकारनें ज्या वेळीं बलिलिंग येथील सुलतानावर फौज पाठविली त्या वेळीं त्या स्वारीबरोबर आर्. फ्रेडरिक नांवाचा एक मनुष्य गेला होता. त्यानें संस्कृत भाषेचा अभ्यास केलेला होता; आणि या ज्ञानाचा उपयोग त्यानें जावाकडील प्राचीन भाषांचें ज्ञान मिळविण्याच्या कामीं केला. तो कांहीं दिवस बलिद्वीपांत राहिला. तेथें त्यांनें बरीच मेहनत घेऊन कांही हस्तलिखित ग्रंथ मिळविले आणि शब्दशास्त्राविषयक अभ्यासाच्या बाबतींत तेथील पुरोहितवर्गाचें साहाय्य घेऊन त्यांच्या धर्मांचें बरेंचसें ज्ञान संपादन केलें. या सर्व संशोधनाचा सारांश त्यानें बटेव्हिया येथील संशोधक संस्थेच्या नियतकालिकांत {kosh Verhandlungen der Batavischen Gensellschaft.}*{/kosh} अहवालरूपानें प्रथम प्रसिद्ध केला. याचा पहिला भाग सिंगापुर येथील नियतकालिकांत त्याच सुमारास प्रसिद्ध झाला होता.{kosh Journal of  the Indian Archipalago १849. Published by Logan in Singapore.}*{/kosh}  या दुसर्‍या नियतकालिकावरून व Tijdschrift या नावांच्या जावामध्यें निघणार्‍या नियतकालिकावरून वेबर यानें आपल्या Indische Studien Vol  II या ग्रंथांत यासंबंधीं माहिती दिली आहे. हा फ्रेडरिकचा स्वतःचा लेख रॉयल एशियाटिक सोसायटीच्या नितकालिकांत प्रसिद्ध झालाच आहे. तो अहवाल, वेबरचा लेख, लायडन युनिव्हरसिटींतील जावानीज आणि बलिनीज हस्तलिखितांची डच यादी, ब्रँडीस याचा जावानीज शब्दकोश या प्रकारच्या साहित्यावरून आपणांस सुमारें पांचशें ग्रंथांचा पत्ता लागतो. या प्रकारच्या साहाय्यावरून पुढील मजकून तयार केला आहे.

फ्रेडरिकच्या अहवालास ‘बविद्वीपासंबंधीं थोडी माहिती’ अशा अर्थाचा मथळा असून त्यांत तीन भाग आहेत. (१) भाषा आणि वाङ्‌मय (२) संप्रदाय, पंथ, संस्कार, प्रेतविधि इ. (३) जाती व राजघराणीं.

प्रथमतः फ्रेडरिकनें घेतलेल्या पहिल्या विषयाचाच विचार करूं म्हणजे फक्त जाव व बलि या द्वीपांतील भाषा आणि वाङ्‌मय यांसंबंधींच उपलब्ध माहिती विचारास घेऊं.

बलिद्वीपांतील दोन लौकिक म्हणजे प्रचारांतील बोलण्याच्या भाषा आहेत आणि दोन पण्डिती म्हणजे लेखनाच्या भाषा आहेत.

(१) मूळच्या देश्य रहिवाशांची भाषा, मलायी, सुदानी व इतर जावाच्या पूर्वेकडील पॉलिनेशीयांतील भाषांसारखीच असून त्यांच्याशीं संबद्ध आहे.
(२) जावानी ग्रांथिक भाषा ही सध्याच्या जावानी भाषेपासून अगदीं निराळी असून जावांत मुसुलमानांचा प्रवेश झाल्यामुळें सुमारें ४०० वर्षापूर्वीं जे हिंदु लोक बलिद्वीपांत गेले त्यांनीं या भाषेचा तेथेप्रचार केला व ही त्यांची लौकिक म्हणजे बोलण्याची भाषा होती.
(३) कवि व (४) संस्कृत या दोन्हि भाषाहि जावांतून हिंदू लोकांनीं बलिद्वीपांत नेल्या.

जे हिंदु व विशेषतः ब्राह्मण जावा बेटांत आले त्यांनीं आपल्या धर्मशास्त्रविषयक ग्रंथांबरोबर संस्कृत भाषा आणली; परंतु त्या लोकांची बोलण्याची भाषा एखादी प्राकृत पोटभाषा असली पाहिजे. कारण ज्या कालीं म्हणजे ख्रिस्ती शकाच्या पांचव्या शतकांत ते जावा बेटांत आले त्या कालीं भरतखंडांत संस्कृत भाषा जर कदाचित् कधीं काळीं बोलण्याची भाषा असलीच तर ती प्रचारांतून गेल्यास निदान १००० वर्षें होऊन गेलीं होतीं. उत्तरकालीन वसाहतीच्या कल्पनेविरुद्ध एक शक्य प्रमाण म्हणून वेबरनें पुढें आणलें आहे ते हें कीं पॉलिनेशियांतील भाषांमध्यें एकहि प्राकृत शब्द आढळत नाहीं. त्याप्रमाणें कविभाषेंतील भारतीय शब्दांत प्राकृत भाषेचीं चिन्हें शब्दांचें मिश्रण होऊन, त्यांचीं लघुरूपें होऊन, किंवा त्यांतील कांहीं अक्षरांचा लोप होऊन इत्यादि प्रकारांनीं घडून आलेलीं दिसत नाहींत. त्याचेहिं पुढें वेबरनें खंडन केलें आहे. तो म्हणतो जर जावामध्यें आलेल्या भारतीयाची भाषा प्राकृत असेल, आणि ती तशी असावी असें अनुमान त्यांच्या आगमनाच्या कालावरून करतां येण्यास हरकत नाहीं, तर ती त्यांनीं जावामध्यें आल्यावर टाकून देऊन जावामधीलच देश्य लौकिक भाषेचा स्वीकार केला असला पाहिजे; आणि या गोष्टीस त्यांचें अल्पसंख्याकत्व कारण झालें असेल. याशिवाय ही एक गोष्ट लक्षांत ठेवली पाहिजे कीं, भारतीय पंडितांच्या दृष्टीनें प्राकृत भाषांचें महत्त्वच नव्हतें. पंडित वाङ्‌मय संस्कृतमध्येंच असे आणि प्राकृत भाषेचा आश्रय व्यवहाराकरितां करीत पण प्राकृत भाषा त्यांच्या दृष्टीनें सोंवळ्या नसून ओंवळ्या होत्या.

जावामध्यें ऐतिहासिक ग्रंथ थोडेबहुत आहेत, पण त्यांचा ऐतिहासिक अर्थ लावला गेला नाहीं. जो कांहीं अर्थ लावला गेला आहे त्यावरून हे ग्रंथ बरेचसे अविश्वसनीय असावेत आणि संशोधनाच्या कामास निरुपयोगी असावेत अशी समजूत झाली आहे.