प्रस्तावनाखंड : विभाग तिसरा. बुद्धपूर्वजग (उत्तर भाग)

परिशिष्ट.

सहा छेदसूत्रे. - हीं जैन धर्मग्रंथांत मागाहूनच्या कालांत समाविष्ट झालीं असावींत, कारण नेहमीं ह्याचा धर्मग्रंथात समावेश करण्यात येत नाहीं. ह्यापैकीं अगदीं मूळ ग्रंथ ३-५ सूत्रें असून तो अत्यंत प्राचीन ग्रंथांत मोडतो. ह्या तीन सूत्रांना मिळून ''दसा-कप्प-ववहारा'' ही संज्ञा आहे. इतर विविध आख्यायिका धरून शिवाय ह्या छेदसूत्रमध्यें बौद्धाच्या ''विनय'' ग्रंथाप्रमाणें जैन जोगी व जोगिणी यांच्या आचाराचें ''नियम'' तपश्चर्येंचें वगैरे नियम, किंवा थोडक्यात सांगावयाचें म्हणजे जैनांची सांप्रदायिक सर्व माहिती आली आहे. ह्यापैकीं 'आयारदसाओ' किंवा ''दशश्रुतस्कंध'' ह्या नांवाने प्रसिद्ध असलेलें चवथें सूत्र ह्याचें कर्तृत्व दंतकथेप्रमाणें भद्रबाहु याजकडे देण्यांत येतें व ह्याचा ८ वा परिच्छेद ''भद्रबाहुकृत कल्पसूत्र'' ह्या नावानें पुष्कळ दिवस प्रसिद्ध आहे.

भद्रबाहु हा जैनांतील एक प्राचीन उपदेशक व मोठा ग्रंथकार म्हणून समजला जातो. महावीरानंतरचा तो सहावा थेर असून तो महावीरनिर्वाणानंतर १७० व्या वर्षी वारला असें समजतात. नष्टप्राय झालेलें पुव्व जाणणारा शेवटचा पुरुष भद्रबाहु हाच होय व नवव्या 'पुव्वा'तून तीन व चार हीं छेदसूत्रें त्यानेंच काढलीं अशी आख्यायिका सांगतात. कल्पसूत्रांमध्यें ज्या तीन निरनिराळ्या प्रकारच्या प्रकरणांचा एका ठिकाणी समावेश केलेला दिसतो. ती सर्व भद्रबाहूनें लिहिलीं असणें असंभवनीय आहे. पहिल्या परिच्छेदांत जिनचरित्र दिलें आहे. ह्या प्रकरणाचा मुख्य भाग महावीराचा जीवनवृत्तांत हा असून एकंदर कथाभाग सविस्तर रीतीनें बारिकसारिक गोष्टीसुद्धां अतिशयोक्तिपूर्ण पद्धतीनें काव्यमय भाषेंत लिहिलेला आहे व त्यावरून ललितविस्तर ह्या ग्रंथाची आठवण होते. महावीराचा गर्भवास, जन्म इत्यादि प्रसंग आयारंगसुत्ताप्रमाणेंच वर्णन केले आहेत. ह्यानंतर महावीरमाता देवानंदा हिला पडलेलीं १४ स्वप्नें व त्यांचा अर्थ, महावीराचें बाल्य, बाराव्या वर्षी त्यानें धारण केलेली तापसवृत्ति व तीस वर्षांच्या अवधींत त्यानें केलेली धार्मिक चळवळ इत्यादि गोष्टींचे वर्णन आहे. ह्याखेरीज महावीरापूर्वीच्या तीर्थंकराचीं व पूर्वीच्या पार्श्वनाथापर्यंतच्या जिनांची जीवनचरित्रें ह्या महावीरचरित्राच्या धर्तीवरच लिहिलेली आहेत व ती मुख्यत; साप्रदायिक उपयोगाकरितां आहेत.

कल्पसूत्राच्या दुसऱ्या परिच्छेदांत थेरावली, निरनिराळ्या गणांच्या याद्या, त्याच्या शाखा व त्याचे गणधर इत्यादि माहिती आहे. ही यादी भद्रबाहूच्या पुढील पुरुषांचाहि समावेश करते व त्यामळें ही भद्रबाहूची कृति नसावी. परंतु इ. सनाच्या पहिल्या शतकांत सापडलेल्या कोरीव शिलेखांवरून हीं यादींतील नावें केवळ दंतकथात्मक नसून ऐतिहासिक आहेत हें सिद्ध होतें.

कल्पसूत्रातील तिसरा परिच्छेद अत्यंत जुना असावा. ह्यामध्यें ''समाचारी'' अथवा तपस्व्यांनी पावसाळ्यांत पाळावयाचें नियम आहेत. ह्या कल्पसूत्रांचें पूर्ण नांव ''पज्जोसवणाकप्प'' (पर्युषणाकल्प) हें असून तें ह्याच भामास अन्वर्थक होतें व त्यावरून सांप्रतच्या कल्पसूत्रातील हाच भाग फार प्राचीन असावा ही गोष्ट संभवते. जिनचरित्र, थेरावली व सामाचारी हे भाग कल्पसूत्र ह्या नांवाखालीं मुळांत मोडत नव्हते, परंतु मागाहून देवर्द्धि यानें ''सिद्धांत' ग्रंथात त्याचा समावेश केला, ह्या जैन आख्यायिकेंत बराच सत्याश असावा असें दिसतें.

पाचव्या छेदसूत्रास अत्यंत प्राचीन व खरें कल्पसूत्र म्हणतां येईल. ह्या सूत्राचें नांव 'बृहत्कल्पसूत्र'' किंवा बृहत्साधुकल्पसूत्र असें आहे. जैन तपस्वी व तपस्विनी ह्यांचे आचरण कसें असावें ह्यावरील हा मुख्य ग्रंथ आहे. ह्याला पूरक असें ''ववहार'' नांवांचे तिसरे छेदसूत्र आहे. कल्पसूत्रामध्यें योग्य शासन केलें असतां शेवट परिणाम कसा गोड होतो हें दाखविलें असून व्यवहारामध्यें मिळालेल्या शासनाचा स्वीकार कसा करावा ह्याचा उपदेश आहे. 'निसीह' नांवाचें पहिलें छेदसूत्र उत्तरकालीन आहे. दैनिक आचारनियमाविरुद्ध घडून आलेल्या अनेक गुन्ह्याबद्दल कसें शासन करावें ह्याबद्दल ह्या ग्रंथांत नियम घालून दिले आहेत. पंचकल्प नांवाचें सहावें छेदसूत्र अद्यापि उपलब्ध झालेलें नाहीं. तथापि व्रतभंग केल्यामुळें योग्यतऱ्हेनें शिक्षा झालेल्यांची जिनभद्राने पद्यस्वरूपांत रचलेली जितकल्प नांवाची सविस्तर यादी हिलाच कधीं कधीं सहावें छेदसूत्र समजण्यांत येतें. ह्याचप्रमाणें पिण्ड व ओघनिज्जुत्ती ह्या आचारनियम विवरण करणाऱ्या ग्रंथांचाहि छेदसूत्रांत कधीं कधीं समावेश करण्यांत येत असतो. ह्या दोन्ही ''निज्जुती'' ग्रंथांच्या बराच मागाहूनच ''महागिसीह सुत्त'' नांवाचा ग्रंथहि दुसरें किंवा सहावें छेदसूत्र म्हणून समजण्यांत येतो. परंतु वस्तुत: जैन धर्मग्रंथांत ह्या ग्रंथांचा मोठ्या मुष्किलीनें समावेश करतां येणार आहे. सांप्रतचा ग्रंथ हा बहुतेक मूळ जुन्या नष्ट झालेल्या ''महानिसीह'' नामक धर्मग्रंथाच्या जागी रचून घातला असावा. निर्वाणाकडे नेणाऱ्या सोपानाच्या अत्यंत महत्त्वाच्या पायऱ्या ज्या पश्चात्ताप व तप त्या संबंधीं अनेक प्रकारच्या नियमाचें विवरण हाच ह्या ग्रंथाचा विषय होय. ह्यापैकीं नितीशास्त्राच्या भागामध्यें कर्मतत्त्वाप्रमाणें प्राण्यांस विविध प्रकारचीं सुखदु:खें कशीं भोगावीं लागतात ह्याबद्दल विवरण आहे. विशेषत: पावित्र्य वगैरे व्रतांचा भंग करण्याचें पातक, चांगले व वाईट तपस्वी ह्यांची लक्षणें इत्यादिकाबद्दल बरेच विवेचन ह्या ठिकाणीं आढळतें. त्याचप्रमाणें काहीं नवीन काढलेल्या व कांही जुन्या ग्रंथांतून घेतलेल्या कल्पित कथाहि ह्या ग्रंथामध्यें घुसडून दिल्या आहेत. ह्या ग्रंथाची भाषा व विषय, त्यातील तांत्रिक वाक्प्रचार, धार्मिकेतर ग्रंथांचे उल्लेख इत्यादि गोष्टींवरून सदर ग्रंथ बराच मागाहूनचा आहे ही गोष्ट सिद्ध होते. याखेरीज दुसरें ''मूलसूत्रें'' नांवाचे चार धर्मग्रंथ आहेत, त्यापैकीं पहिले तीन ग्रंथ वाङ्मयात्मक दृष्टीनें देखील अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. ह्यापैकीं पहिले उत्तरझ्झयण किंवा उत्तराध्ययनसूत्र हें एक धार्मिक काव्य असून धर्मग्रंथाच्या बहुमोल भागांपैकीं हे एक आहे. ह्या काव्याचे ३६ परिच्छेद असून त्यांमध्यें नव्या जुन्या भागांचें संहितीकरण झालें आहे. ह्यांतील अत्यंत प्राचीन भाग म्हणजे उपदेशपर संवाद व कविता रूपकपूर्ण कथानकें व स्फुटप्रकरणें ह्या प्रकारचा असून तो प्राचीन भारतीय वैराग्यपर काव्यामध्यें गणला जातो व अशाच प्रकारचा भाग बौद्ध ''सुत्तनिपात'' वगैरेसारख्या ग्रंथांमधूनहि आढळतो. शिष्यांना उपदेशपर पाठ, स्फुट विषयाची मालिका वगैरे, त्याचप्रमाणें मुनीनें (१) मानवजन्म, (२) धर्मशिक्षण, (३) धर्मश्रद्धा व (४) आत्मदमन ह्या चार महत्त्वाच्या गोष्टींकरितां जे होतील ते हाल सोसले पाहिजेत अशीं वर्णनें पुष्कळ प्रकरणांत आहेत. त्याचप्रमाणें कर्मतत्त्व व पाप, सत्पुरुषाचें इच्छामरण व मूर्खाचे कुरकुरत मरणें, खरे व भोंदू तपस्वी इत्यादींबद्दल फार बहारीचीं वर्णनें आहेत. चित्ताकर्षक उपमा व जोरदार भाषा ह्यांनीं युक्त अशीं पुष्कळ सुभाषितेंहि ह्या ठिकाणीं सांपडतात ''सुत्तनिपात'' व 'धम्मपद' यांतील श्लोकांप्रमाणें या ग्रंथांतील कित्येक श्लोकांमध्यें एक सामान्य श्लोकार्ध आढळतो.