प्रस्तावनाखंड : विभाग चवथा - बुद्धोत्तर जग
प्रकरण ४ थें.
ग्रीक संस्कृतीची व्यापकता.
अथेनिअन साम्राज्य - अथेनिअन साम्राज्यांत साम्राज्यशाही व लोकशाही या दोहोंतील तत्त्वांचा संकर करण्याचा प्रयत्न करण्यांत आला होता. अशा तर्हेचा जगाच्या इतिहासांत हा पहिलाच प्रयत्न असून तो फसला. इंग्रजापुरती लोकसमता व इंग्रजेतर लोकांवर इंग्रजांची सत्ता अशी जी प्रचलित ब्रिटिश साम्राज्यनीति आहे, त्याच प्रकारचा प्रयत्न लोकशाही व साम्राज्यभावना यांच्या एकीकरणानें व्हावयाचा; म्हणजे एक जात दुसर्या जातीच्या उरावर बसवावयाची, पेरिक्लीझनें (ख्रि. पू. ४५१) कायदा करून मतदारीचा अधिकार अथेनिअन कुलोत्पन्न लोकांनांच दिला, त्यामुळें समाजांत हक्कदार व बिगरहक्क लोक असे दोन तट पडून राज्यसत्ता मूठभर हक्कदार लोकांच्या हातांत गेली. शिवाय समान धर्म, समान शिक्षण व समान नागरिकत्व हीं सर्व साम्राज्यभर सुरू केलीं गेलीं नाहींत. तथापि सर्वत्र तीच भाषा, तींच वचनेंमापें, तीच न्यायपद्धति व तीच राजकीय संस्था प्रचलित होती. अशा तर्हेचा हा अथेनिअन साम्राज्याचा विचित्र प्रयोग शेवटीं साफ फसला.
या महायुगाच्या अखेरीस स्पार्टा येथील राजसत्ताक पद्धतीसारखे कांहीं अपवाद खेरीज करून बहुतेक सर्वत्र लोकशाही सुरू होती; व तीस अनुसरून अनेक राजकारणी वत्तेफ् प्रसिद्धीस आले. क्लीऑन, युक्राटीझ, लायसिक्लीझ, हायपर्बोलस, क्लीओफॉन वगैरे निरनिराळ्या धंदयांतील लोक पुढें येऊन त्यांनीं राजकीय सत्ता हातीं घेतली. डिमॉस्थिनीझच्या वेळीं तर जन्मकुलाला राजकारणाच्या दृष्टीनें बिलकुल महत्त्व नसे. अशा लोकांनां प्रथम ''डेमेगॉग्ज'' व नंतर ''ऑरेटर्स'' असें म्हणत असत.
प्राचीन ग्रीक लोकशाही व अर्वाचीन लोकशाही यांच्यांत फार फरक आहे. पूर्वीची नगरराज्यें असत, तर हल्लीं राष्ट्रराज्यें आहेत. नगर राज्यांत फक्त दहा ते वीस हजार लोक असत. या सर्वांनां भाषणाचा व मताचा अधिकार सारखाच असे. त्यामुळें अलीकडील प्रातिनिधिक पद्धतीची जरूर नव्हती. तेथें कायदेकारी व कार्यकारी कौन्सिलें असा भेद नसे; कारण दोन्ही अधिकार त्या काळीं नागरिक सभेलाच असत. त्या वेळीं राजकीय पदाचा अभाव होता; व निवडणुकीची धामधूम, लांचलुचपत वगैरे कांहींहि गोष्टी नव्हत्या. ग्रीक लोकशाहींत नागरिकांनां अनेक विशेष हक्क असत व अथेनिअनेतरांनां नागरिकत्व फारच क्वचित् मिळे. खुदृद अथेनिअन स्त्रियांनांहि स्वातंत्र्य व हक्क बिलकुल नव्हते. गुलामगिरीची पद्धत सर्वत्र प्रचलित होती.
