प्रस्तावनाखंड : विभाग चवथा - बुद्धोत्तर जग
प्रकरण ८ वें.
बुद्धाचें चरित्र.
ब्रह्मदेशांतील बौद्ध संप्रदाय.- बुद्धघोष नांवाच्या सिंहलद्वीपांतील एका पंडितानें इ. स. ४५० च्या सुमारास ब्रह्मदेशांत बौद्ध संप्रदायाचा प्रसार केला अशी सामान्य समजूत आहे. प्रथमतः या ठिकाणी सर्पपूजा प्रचलित होती. या पंथाच्या प्रचारकांनां अरि किंवा अरीय असें म्हणत. ते मठामध्यें रहात, परंतु त्यांचें वर्तन नीतिभ्रष्ट असे. तिबेटच्या लामांप्रमाणेंच हे लोकहि निळ्या रंगाचे झगे घालीत. इ. स. १०१० त ब्रह्मदेशच्या गादीवर बसलेल्या अनव्रहत नांवाच्या राजास एका प्रवासी भिक्षूनें बौद्ध पंथाची दीक्षा दिली. त्या राजानें थाटोनच्या मनुह राजापाशीं त्रिपिटकाची नक्कल मागितली; परंतु ती त्यानें देण्याचें नाकारल्यामुळें अनव्रहत राजानें मनुह राजावर स्वारी करून धर्माचीं सर्व पुस्तकें मिळविलीं. या वेळेपासून ब्रह्मदेशांत देवळें बांधण्यास सुरुवात होऊन बौद्ध संप्रदायाचा प्रसार झाला.
परंतु चिनी व थइ लोकांच्या इतिहासांवरून असें कळतें कीं, बुद्धघोषाच्या पूर्वींच बौद्ध संप्रदायाचा प्रसार ब्रह्मदेशांत झालेला होता. ख्रि. पू. २४१ त तिसरी मोठी धर्मसभा झाल्यानंतर अशोक राजानें ब्रह्मदेशांत दोन मतप्रचारक पाठवून तेथील लोकांस बौद्धसंप्रदायी बनविले, अशी कित्येक लोकांची कल्पना आहे. ख्रिस्तपूर्व काळांतच तैलंग लोकांस दक्षिणेकडून तैलेंगी लोकांमार्फत बौद्धागम मिळाला असावा.
अनव्रहताच्या वेळेपर्यंत ब्रह्मदेशांत महायानी पंथाचा बराच प्रसार झाला असावा. अशोकानें आपले मतप्रचारक उत्तर व दक्षिण ब्रह्मदेशांत पाठविले असतील. परंतु कनिष्कानें मतप्रसाराचें काम मोठ्या प्रमाणांत चालवून अधिक यश मिळविलें. ब्रह्मदेशांत बौद्ध संप्रदायाच्या महायानी पंथाचा प्रसार चौथ्या शतकांत चिनी लोकांनीं केला असें म्हणतात. धर्मसूत्राची पाली भाषाच ब्रह्मी लोकांनां संमत आहे. हीनयानी ग्रंथ पाली भाषेंत व महायानी ग्रंथ संस्कृत भाषेंत आहेत. हिंदुस्थानांत एकंदर ९५ लक्ष बौद्ध लोक आहेत. त्यांपैकीं फक्त ३ लक्षच ब्रह्मदेशेतर भागांत आहेत, असें खानेसुमारीवरून दिसून येतें. बौद्ध वाङ्‌मयाची येथें बरीच प्रगति झाल्यामुळें, ब्रह्मदेश हा अत्यंत पवित्र देश आहे असें बौद्ध लोक समजतात. अकराव्या शतकापासून ब्रह्मदेशांत अनेक महत्त्वाचे पाली ग्रंथ झालेले असून त्यांचा प्रसार सर्वत्र होत आहे. ब्रह्मी भिक्षूंची विद्वत्तेबद्दल बरीच ख्याति आहे. त्यांच्या धम्म संगणि नांवाच्या ग्रंथाचें र्‍हीस डेव्हिड्सच्या पत्‍नीनें इंग्रजींत भाषांतर केलें आहे. ब्रह्मदेशांतील एकंदर बौद्ध जनसमूह बराच शिकलेला आहे.
ब्रह्मी भिक्षू आपलें आयुष्य शिक्षणप्रसाराच्या कामीं खर्च करतात. जे भिक्षू मठांत राहून शास्त्राध्ययन करण्यांत अधिक काळ घालवितात, त्यांचा दर्जा उच्च गणला जातो, ब्रह्मी भिक्षूंचें वर्तन इतर भिक्षूंपेक्षां अधिक धार्तिकतेचें असतें. तथापि बुद्धानें घालून दिलेले नियम ते पूर्णपणें पाळीत नाहींत. हिंदू लोकांप्रमाणेंच येथील बौद्ध लोकांचाहि रक्षकदेवतांवर विश्वास आहे. रक्षकदेवता एकंदर बारा आहेत, अशी त्यांची कलपना आहे. हिंदू लोकांमध्यें ज्याप्रमाणें ग्रामदेवता, कुलदेवता वगैरे असतात, त्याचप्रमाणें या ठिकाणीं नात-देवता आहेत. प्रत्येक घरामध्यें या देवतांच्या मूर्ती असतात. घरें बांधण्यापूर्वी, विवाह ठरविण्यापूर्वी किंवा प्रवासास निघण्यापूर्वीं या देवतांनां हे लोक नवस वगैरे करतात. ब्रह्मी मठांचे व मंदिरांचे दोन भाग केलेले असतात. एका भागांत भिक्षू लोक अध्ययन, अध्यापन वगैरे करतात, व दुस-या भागांत बुद्धाच्या मूर्तीं, पूजासाहित्य, ग्रंथसंग्रह वगैरे गोष्टी ठेविलेल्या असतात. या देशांत दागबा नांवाच्या अनेक इमारती आहेत. दागबा म्हणजे समाधिमंदिरे. दागबा बांधणें हें पुण्यकृत्य आहे असें समजलें जातें. रंगून येथें श्वेडेगन नांवाचा दागबा फार सुंदर असून नामांकित आहे.
