प्रस्तावनाखंड : विभाग चवथा - बुद्धोत्तर जग

प्रकरण १२ वें.
अशोक ते अराजक-शकयवनांचा धुमाकूळ.

इंडो-ग्रीक व इंडो-पार्थियन घराणीं (ख्रि. पू. २५०-इ. स. ६०) — हिंदुस्थानाच्या अन्तर्भागावर राज्य करणार्‍या आंध्रानंतरच्या देश्य राजघराण्यांची इ. स. ३२० नंतरची हकीकत देण्यापूर्वीं अशोकानंतरच्या कालांत पंजाबादी सरहद्दीवरील प्रांतांवर अंमल चालविणा-या बाह्य राजघराण्यांसंबंधीनें माहिती दिली पाहिजे. त्या वेळेस पंजाब भारतीय इतिहासाच्या कक्षेंतील भाग नसून मध्य आशियाच्या इतिहासाच्या कक्षेंतील भाग होता. ग्रीकांचा भरतखंडांत प्रवेश अलेक्झांडरच्या स्वारीनें केला, पण नंतर चंद्रगुप्तादि मौर्य राजांनी अलेक्झांडरनें प्रस्थापित केलेला ग्रीक अंमल नष्ट करून अशोकाच्या कारकीर्दीअखेरपर्यंत हिंदूकुश पर्वतापर्यंत सर्व हिंदुस्थान हिंदी सत्तेखालीं ठेवला होता. इराण ग्रीकांकडून पादाक्रांत झालेला होता. तेव्हां जगाच्या स्वामित्वाबद्दल स्पर्धा व्हावयाचीच झाल्यास मगधसंमुख हिंदुस्थान व ग्रीस यांमध्येंच होईल अशी कदाचित अशोककालीन जगाची समजूत झाली असावी. पण इराणी साम्राज्याच्या कक्षेंतून नवीन, जोमदार व साम्राज्यविस्तारक्षम राष्ट्रें ग्रीक संस्कृतीचा फायदा घेऊन डोकें वर काढूं लागलीं. इकडे अशोक मरण पावल्यानंतर त्याच्या साम्राज्यांतून अनेक प्रांत स्वतंत्र होऊन बाहेर पडले आणि वायव्य सरहद्दीवरील प्रांतांवर बॅक्ट्रिया व पार्थिया येथील हेलेनी उर्फ ग्रीक संस्कृतींतील राजांनीं व इतर रानटी जातींनीं हल्ले करण्यास सुरूवात केली.

अलेक्झांडरनंतर आशियांतील ज्या विस्तृत प्रदेशावर सिल्यूकस निकेटार राज्य करीत होता तें राज्य ख्रि .पू. २६२ किंवा २६१ च्या सुमारास त्याचा नातू अँटायोकस या मद्यपी व दुर्व्यसनी राजाच्या ताब्यांत गेलें. या नालायक राजानें पंधरावीस वर्षें राज्य केलें, पण अखेर अखेर डायोडोटसच्या नेतृत्वाखालीं बॅक्ट्रियन लोकांचें व आर्सेकीझ याच्या नेतृत्वाखालीं पार्थियन लोकांचें, अशीं दोन बंडें होऊन तीं राष्ट्रें स्वतंत्र झालीं.

यांपैकीं बॅक्ट्रिया हा देश ऑक्झस (अमूदर्या) नदीच्या कांठी होता; तो फार सुपीक असून तेथें प्रागैतिहासिक काळापासून चांगले सुधारलेले लोक रहात होते. अकिमिनिअन राजांच्या वेळीं तो प्रमुख प्रांत गणला जात असे. अलेक्झांडरनें तो प्रांत जिंकल्यापासून तेथील लोकांनीं हेलेनी संस्कृति ब-याच अंशीं अंगीकारली होती. ख्रि .पू. ३२१ पासून तो सिल्यूकस निकेटार व त्याचे वंशज त्यांच्या ताब्यांत होता.
 
पार्थियन लोक हे अलीकडील तुर्की लोकांसारखे कणखर व राकट असून ते कास्पियन समुद्राच्या आग्नेयीकडील साधारणतः नापीक व वालुकामय इराणी प्रदेशांत रहात असत. त्यांचा व शेजारच्या खोरास्मिअन, सोग्डिअन व अरिओइ या रानटी जातींचा प्रदेश दरायसच्या सोळाव्या प्रांतांत अंतर्भूत झालेला होता, व क्सक्सींझच्या सैन्यांत बाणभालेवाले शिपाई याच जातींपैकीं असत. या पार्थियन लोकांनीं ग्रीक संस्कृति स्वीकारली नव्हती, व बहुतेक मेंढपाळांचा धंदा करून रानटी स्थितींतच ते रहात असत. तथापि घोड्यावर बसण्यांत व धनुष्याचा उपयोग करण्यांत ते चांगले तरबेज होते.

बॅक्ट्रियन लोकांचीं एक हजार चांगलीं वसलेलीं शहरें होतीं, तर पार्थियन लोक लाखों ठिकाणी लहान लहान टोळ्या करून राहिलेले होते. अशा या दोन परस्परांपासून अत्यंत भिन्न स्थितींत असलेल्या लोकांनीं ख्रि. पू. २५० च्या सुमारास स्वतंत्र होऊन आपलीं राज्यें स्थापलीं. बॅक्ट्रियन लोक आपल्या प्रांताचा गव्हर्नर डायोडोटस याला राजा करून स्वतंत्र झाले. इकडे पार्थियन लोकहि राष्ट्रीय भावनेनें स्वतंत्र होऊन त्यांनीं आपला शूर पुढारी आर्सेकीझ (आर्सेसीझ) याला आपला राजा नेमिलें. याप्रमाणें इराणवर राज्य करणारें सुप्रसिद्ध आसेंकिडी अथवा आर्सेसिडी घराणें स्थापन झालें, आणि तें सुमारें पांच शतकें (ख्रि. पू. २४८ ते इ .स. २२६) टिकलें. त्याचा सविस्तर इतिहास इराणच्या सत्तावर्धनाच्या प्रकरणांत (पृ.५२-५४) वर्णन केलेलाच आहे.

इं डो-ग्री क रा जे- डायोडोटसनें स्थापलेलें बॅक्ट्रियन राजघराणें थोडाच काळ टिकलें. ख्रि. पू. २४५ मध्यें पहिला डायोडोटस वारला व त्याचा मुलगा दुसरा डायोडोटस यानें पंधरा वर्षें राज्य केलें. त्यानें पार्थियन राजाबरोबर मित्रत्वाचा तह केला. ख्रि. पू. २३० मध्यें, दुसरा डायोडोटस याच्या विरूद्ध बंड करून मॅग्नीशियाचा रहिवाशी युथिडेमस या निराळ्या घराण्यांतील इसमानें बॅक्ट्रियाचें राज्यपद मिळविलें. पुढें या नव्या राजानें सिरियाचा राजा अँटायोकस दि ग्रेट (ख्रि .पू. २२३-१८७) या राजाबरोबर अनेक वर्षें युद्ध करून अखेर जय मिळविला व ख्रि. पू. २०८ मध्यें तह होऊन अँटायोकसनें बॅक्ट्रियाचें स्वातंत्र्य कबूल केलें. ख्रि .पू. २०६ मध्यें अँटायोकसनें हिंदूकुश पर्वत ओलांडून काबूल खो-यांत राज्य करणा-या सुभागसेन नांवाच्या हिंदु राजाकडून बराच खजिना व कित्येक हत्ती जिंकून घेतले. बॅक्ट्रियाचें स्वातंत्र्य मान्य केल्यावर अँटायोकसनें युथिडेमसचा मुलगा डिमीट्रिअस याला आपली मुलगी दिली होती. अँटायोकसच्या ह्या जांवयानें सास-याप्रमाणें ख्रि. पू. १९० मध्यें हिंदुस्थानावर स्वारी करून काबूल, पंजाब व सिंध हे प्रांत जिंकले. पण या दूरच्या स्वारींत डिमीट्रिअस गुंतला असतां तिकडे बॅक्ट्रियांत युक्राटिडीझ नांवाच्या इसमानें बंड करून मध्येंच बॅक्ट्रियाचें राज्य बळकावलें. तेव्हां डिमीट्रिअस हिंदुस्थानांतील प्रांतांवरच राज्य करीत राहिला. पण तिकडेहि युक्राटिडीझनें चाल केली व ब-याच दिवसांच्या युद्धानंतर डिमीट्रिअसचा पराभव केला. तथापि यांनतर युक्राटिडीझ बॅक्ट्रियाकडे परत जात असतां त्याच्या बहुधा अपोलोडोटस नांवाच्या मुलानें त्यास वाटेंत क्रूरपणानें ठार मारलें. त्यानें राक्षसीपणानें आपल्या बापाच्या प्रतोवरून आपला रथ नेला व प्रेताचा दफनविधीहि केला नाहीं !

युक्राटिडीझच्या दुस-या एका हेलिओक्लीझ नांवाच्या मुलानें वरील खुनाबद्दल सूड घेतला असें वाटतें; व त्यानें बॅक्ट्रियावर थोडी वर्षें राज्याहि केलें. पंजाबवर अपोलोडोटसनंतर युक्राटिडीझच्याच घराण्यांतील पहिला स्ट्रेबो यानें बरींच वर्षें अंमल केला. युक्राटिडीझच्या मृत्यूपूर्वींचीं व नंतरची जीं सुमारें चाळीस नांवें असलेलीं नाहीं सांपडतात त्यांतील बहुतेक युथिडेमस, डिमीट्रिअस व युक्राटिडीझ यांच्या घराण्यांतील पुरूषांचींच आहेत. यावरून हिंदुस्थानच्या वायव्य सरहद्दीवरील प्रांत बॅक्ट्रिया येथील राजघराण्यांतील पुरूषांमध्यें विभागलेला होता असें दिसतें. यांपैकीं दोघांव्यतिरिक्त सर्वांची माहिती फक्त नाण्यांवरून मिळते. या अनेक अल्पज्ञात सताधीशांपैकीं मिनँडर या बराच प्रसिद्ध आहे. तो युक्राटिडीझच्या घराण्यांतील असावा. त्याची राजधानी काबूल येथें होती. त्यानें ख्रि. पू. १७५ च्या सुमारास हिंदुस्थानांत स्वारी केली तिचा उल्लेख मागें आलाच आहे यानें हिंदुस्थानांतील प्रांतांवर मोठ्या न्यायीपणानें राज्य केलें अशी प्रसिद्धि आहे. त्यानें बौद्ध संप्रदाय स्वीकारला होता असा समज आहे. बौद्ध वाङ्‌मयांत मिलिंदपन्ह म्हणून एक महत्त्वाचा ग्रंथ प्रसिद्ध असून त्यामुळें मिलिंदाचें उर्फ मिनँडरचें नांव अजरामर झालें आहे. हिंदूकुश पर्वताच्या उत्तरेकडील प्रदेशावर राज्य करणारा हेलिओल्कीझ हा शेवटचा ग्रीक राजा होय.

 श क लो कां च्या स्वा –या.- ग्रीक राजघराण्यांतील पुरूषांची आपसांत युद्धें चालू होतीं त्या वेळीं तिकडे मध्य आशियांतील वालुकायमय प्रदेशांत निराळ्याच लोकांची उचल चालू होती. युएचि नांवाच्या भटक्या जातीच्या लोकांनां ख्रि. पू. १७० च्या सुमारास चीनच्या वायव्य प्रांतांतून हांकून देण्यांत आल्यामुळें ते लोक पश्चिमेकडे पुढें सरले. यानंतर कांहीं वर्षांनी ख्रि. पू. १६० च्या अगोदर त्यांची जक्सार्टीझ उर्फ सिरदर्याच्या उत्तरेस रहात असलेल्या शक उर्फ से नांवाच्या लोकांशीं गांठ पडून त्यांनीं या शक लोकांनां दक्षिणेकडे हांकून लावलें. तेव्हां हे शक लोक उत्तरेकडून अनेक मार्गांनीं हिंदुस्थानांत शिरले. या रानटी लोकांची लाट पश्चिमेकडेहि पसरली व ख्रि. पू. १४० व १२० यांच्या दरम्यान ते बॅक्ट्रियाच्या व पार्थियाच्या राज्यांत शिरले. या लोकांबरोबर झालेल्या लढाईंत पहिल्या मिथ्राडेटझिनंतरचा पार्थियाचा राजा दुसरा फ्रायटीझ हा ख्रि. पू. १२७ च्या सुमारास मारला गेला; व त्याच्या नंतर गादीवर आलेला पहिला आर्टाबेनस हा राजाहि या शंकाशींच लढत असतां पुढें चार वर्षांनीं मरण पावला. बॅक्ट्रियाची ग्रीक राजसत्ता पार्थियाच्या व इराणच्या वाढत्या शक्तीमुळें अगोदरच्या दुर्बल झाली होती ती या रानटी जातीच्या हल्ल्यांमुळें कायमची नष्ट झाली. हेलिओक्लीझ हा शेवटचा ग्रीका बॅक्ट्रियन राजा होय. त्याच्या बरोबरच हिंदूकुशच्या उत्तरेकडील ग्रीक सत्ता कायमची नष्ट झाली.

 हीलमंड (एरिमांड्रस) नदीची दरी म्हणजे अलीकडील सीस्तान किंवा शकस्तेने उर्फ शकस्थान म्हणून प्रसिद्ध असलेला प्रदेश शक लोकांनीं ब-याच पूर्वीं व्यापला होता. पण ख्रिस्तपूर्व दुस-या शतकांतील भटकणा-या शक टोळ्यांपैकींहि कांहीं त्या प्रदेशांत शिरल्या असाव्या.

 या रानटी जातीच्या कांहीं शाखा हिंदुस्थानांत शिरून पंजाबांतील तक्षशिला येथें व यमुनेच्या कांठावरील मथुरा येथे येऊन राहिल्या. येथें क्षत्रप ही पदवी धारण केलेल्या परकी राजांचा एक शतकाहूनहि अधिक काल अंमल होता, व ते पार्थियाच्या राजांच्या मांडलिकत्वाखालींच राज्यकारभार करीत होते असें दिसतें.

यानंतर रानटी लोकांची दुसरी एक टोळी बहुधा ख्रिस्तोत्तर पहिल्या शतकाच्या मध्याच्या सुमारास आणखी दक्षिणेकडे घुसून सुराष्ट्र उर्फ काठेवाड व्यापून राहिली. हिनें तेथें जें शक राजघराणें स्थापिलें त्याचा अंमल इ .स. ३९० च्या सुमारास २ रा चंद्रगुप्त, विक्रमादित्य जिंकून घेईपर्यंत तसाच कायम राहिला.

 काबूल व पंजाब येथील ग्रीक राजा पहिला स्ट्रेबो सोटर हा कांहीसा हेलिओक्लीझशीं समकालीन होता; त्याच्या मागून त्याचा नातू दुसरा स्ट्रेबो फिलोपेटर राजा झाला. त्याला पदच्युत करून तक्षशिला येथे दुसरे परकी क्षत्रप राज्य करूं लागले. हे नवे क्षत्रप शक होते किंवा दुसरे कोणी होते तें सांगतां येत नाहीं. मथुरा येथील क्षत्रप, नांवांवरून पाहतां इराणी असावेत असें वाटतें.

 इं डो पा र्थि य न रा जे.- या शकांच्या व इतर रानटी टोळ्यांच्या हालचालींचा आर्सेकिडी राजांच्या अमदानींतील वर्धिष्णु पार्थियन किंवा पर्शियन सत्तेशी निकट संबंध आला होता. पहिला मिथ्राडेटीझ (ख्रि. पू. १७१ ते १३६) हा मोठा पराक्रमी राजा असून तो बॅक्ट्रियाचा राजा युक्राटिडीझ याशीं पुष्कळ वर्षें समकालीन होता. त्यानें आपली सत्ता सिंधु नदीपर्यंत व कदाचित तिच्याहि पूर्वेस वाढविली होती. तक्षशिला व मथुरा येथील क्षत्रप पार्थियन म्ह. पर्शियन राजांचे अंकित असले पाहिजेत. कारण, तसे ते नसते तर त्यांनीं पर्शियन पदव्या आपल्या नांवांनां लावल्या नसत्या. यानंतरचे बरेचसे क्षत्रप पर्शियन राजकुळांतलेच होते व त्यावरून पार्थियन राजांचा अंमल हिंदुस्थानच्या सरहद्दीवरील प्रांतांवर होता असें सिद्ध होतें.

 अशा इंडो- पार्थियन राजांपैकीं अगदी आधींचा मौएझ किंवा मौआझ हा असावा. यानें ख्रि. पू. १२० च्या सुमारास पश्चिम पंजाब आपल्या सत्तेखालीं आणला. याच्या नाण्यांचा पहिल्या किंवा दुस-या मिथ्राडेटीझच्या नाण्यांशीं निकट संबंध आहे. तक्षशिलेचा क्षत्रप ज्याचा नोकर होता तो मोग नांवाचा राजा व नाण्यांवर मौवौ हें षष्ठयंत नांव असलेला राजा हे सामान्यतः एकच मानण्यांत येतात. या इंडोपार्थियन राजांसंबंधानें माहिती फार त्रोटक व अपुरी आहे. तरी साधारणपणें असें दिसतें कीं, पार्थियन राजसत्तेखालचे जे अनेक क्षत्रप होते त्यांत दोन इंडो-पार्थियन राजघराणीं प्रमुख होती; एक अँराकोशिआ व सीस्तान येथील, व दुसरें पश्चिम पंजाबच्या म्ह. तक्षशिलेच्या राज्यावरील. तक्षशिलेचें राज्य पहिल्या मिथ्राडेटीझनें ख्रि .पू. १३८ च्या सुमारास आपल्या राज्यास जोडलें, व ख्रि. पू. १२० च्या सुमारास त्यावर मौएझ हा राजा होता. या सुमारास पार्थियन राजांनां इराणांत रानटी लोकांशीं लढावें लागल्यामुळें हिंदुस्थानावरील त्यांचा अंमल शिथिल झाला व ती संधि साधून उपर्युक्त मौएझ हा पंजाबचा स्वतंत्र राजा बनला. मौएझ हा स्वतःकदाचित् शक जातीचाच असेल.

अँराकोशिआ व सीस्तान येथील राज्यावर व्होनोनीझ हा पार्थियन राजा या सुमारास राज्य करीत होता. तो टेसिफॉन येथील महाराजाचा मांडलिक होता. सीस्तानच्या राज्यावर व्होनोनीझच्या घराण्यांतील पुरूषांची सत्ता आणखी २५ वर्षे राहिली.

पार्थियन राजसत्ता रानटी टोळ्यांशीं झगडावें लागल्यामुळें कमकुवत बनली होती; ती पुन्हां दुसरा मिथ्राडेटीझ दि ग्रेट याच्या वेळीं बलिष्ठ बनली. त्यानें पंजाब व सीस्तान या प्रांतांचीं राज्यसूत्रे स्वतः हातीं घेतलीं असें दिसतें. अँराकोशिआ या प्रांताचा राजप्रतिनिधि अँझेस याला तक्षशिला प्रांतावर नेमण्यांत आले. तो ख्रि. पू. ९० च्या सुमारास मौएझ याच्यानंतर अधिकारावर आला, व मिथ्राडेटीझचा मांडलिक म्हणून तक्षशिला प्रांतावर राज्य करूं लागला. पहिल्या अँझेसनंतर पंजाबवर त्याचा मुलगा अँझिलिसीझ यानें, व नंतर त्याचा नातू दुसरा अँझेस यानें राज्य केलें. पहिला अँझेस हा मोठा बलिष्ठ राजा होता व त्यानें पुष्कळ वर्षें बहुधा अर्धें शतक राज्य केलें. ख्रिस्ती शकाच्या आरंभाच्या सुमारास हिंदुस्थानच्या कोणताहि भाग पार्थियन साम्राज्यांत अंतर्भूत नव्हता, हें नक्की आहे. यावरून पहिला अँझेस हा स्वतंत्र झाला असावा असें वाटतें. त्याच्या मुलानें व नातवानें पुष्कळ वर्षे राजसत्ता उपभोगिली. इ. स. २० च्या सुमारास दुस-या अँझेसनंतर गोंडोफेरस राज्यावर आला. त्यानें सिंध व अँराकोशिआ हे प्रांत जिंकून घेतलें, आणि पार्थियन अधिसत्ता न मानतां ब-याच विस्तृत मुलुखावर राज्य केलें. तो इ. स. ६० मध्यें मरण पावल्यावर त्याच्या राज्याचे विभाग होऊन पश्चिम पंजाबवर त्याच्या भावाचा मुलगा अब्दागसीझ राज्य करूं लागला आणि अँराकोशिआ व सिंध या प्रांतांवर प्रथम ऑर्थग्नीझ यानें, व नंतर पाकोरस यानें राज्य केलें. अब्दागसीझ याच्यानंतर पंजाबवर कोणीं राज्य केलें तें माहीत नाही. इसवीसनाच्या पहिल्या शतकाच्या मध्याच्या सुमारास कुशान राजा हिस अथवा विम (दुसरा कडफिसेस) यानें पंजाब प्रांत आपल्या राज्यास जोडला, व अँराकोशिआ व सिंध यांचीहि तीच गत झाली असावी. तथापि सिंधु नदीच्या निरनिराळ्या फांट्यांमधील प्रदेशांत कांहीं लहान लहान पार्थियन राज्यें अस्तित्वांत राहिलीं असावीं. कारण, सिंधु नदीच्या मुखाकडील प्रदेशांत (ज्याला सिथिया हें नांव दिलेलें आहे) पार्थियन राजे राज्य करीत असून ते आपसांत भांडत होते असा उल्लेख ख्रिस्तोत्तर पहिल्या शतकाच्या अखेरीस आपला ग्रंथ लिहिणा-या 'पेरिल्पस ऑफ दि एरिथ्रिअन सी' या ग्रंथाच्या कर्त्यानें केला आहे. सिंधु नदीच्या प्रवाहांत गेल्या १८ शतकांत अतिशय फरक पडला असल्यामुळें त्या वेळेचे व्यापारी बंदर बाबीरिकॉन (हें सिंधूच्या मुखांपैकीं मधल्या प्रवाहावर होतें) आणि राजधानी मीन नगर (ही आंतल्या बाजूस होती) या प्रसिद्ध शहरांच्या नक्की जागा कोणत्या आहेत हें निश्चित ठरवितां येत नाहीं.

 हिं दु स्था नां ती ल प हि ला ख्रि स्त सं प्र दा य प्र सा र क इंडो- पार्थियन राजा गोंडोफेरस याच्या नांवाशीं सेंट थॉमस ह्या ख्रिस्तसंप्रदायप्रसारकाच्या नांवाचा संबंध जोडलेला असल्यामुळें याच्या कारकीर्दीला विशेष महत्त्व आहे. या संप्रदायप्रसारकासंबंधाची हकीकत 'सेंट थॉमस याचीं कृत्यें' नांवाच्या मूळच्या सिरियन ग्रंथांत आढळते. तिचा थोडक्यांत सारांश येणेप्रमाणें:-
 
 ''जेव्हां आद्यकालीन बारा संप्रदायप्रसारकांनीं ख्रिस्ती संप्रदायाच्या प्रसाराच्या कार्याकरितां जगांतील सर्व देश आपआपसांत वांटून घेतले त्या वेळीं हिंदुस्थान हा जुडास थॉमस नांवाच्या संप्रदाय प्रसारकाच्या वांटणीला आला. तो प्रथम हिंदुस्थानांत जाण्यास नाखुष होता; पण इतक्यांत हब्बान नांवाचा एक हिंदी व्यापारी तेथें आला. त्याला हिंदुस्थानांतील गुंडा फर राजानें राजवाडा बांधण्याकरितां एक चतुर कारागीर पाहून आणण्याकरितां सांगितले होतें. थॉमसची नाखुषी लक्षांत घेऊन, ख्रिस्तदेवानें त्या व्यापा-याला दृष्टान्त दिला, व २० रौप्य नाणीं घेऊन थॉमस यास त्या व्यापा-याला विकलें. इकडे त्यानें सेंट थॉमस यासहि गुंडाफर राजाची नोकरी करून त्याचा राजवाडा बांधून देण्याची आज्ञा केली. ख्रिस्तदेवाच्या आज्ञेप्रमाणें दुसरे दिवशीं तो ख्रिस्तसंप्रदायप्रसारक हब्बास व्यापा-याबरोबर जलमार्गानें प्रवासास निघाला, व अनुकूल वारा मिळून त्यांचें जहाज फार दिवस झाले नाहींत तोंच सँडरूक बंदरास येऊन लागलें. तेथील राजाच्या कन्येच्या विवाहानिमित्त झालेल्या भोजनसमारंभात या दोघां प्रवाशांनीं भाग घेतला, आणि थॉमसनें नूतन वधू-वरांनां ख्रिस्त पंथानुयायी बनविलें. याप्रमाणें प्रथमच यश संपादन करून सेंट थॉमस हा गुंडाफर राजाच्या दरबारीं गेला. त्यानें सहा महिन्यांत राजवाडा बांधवून देण्याचें कबूल केलें, पण राजवाडा बांधण्याकरितां मिळालेला सर्व पैसा त्यानें दानधर्मांतच खर्च करून टाकला. पुढें राजानें खर्च झालेल्या पैशाचा हिशोब मागितला असतां, राजाकरितां स्वर्गांत राजवाडा बांधण्याचें काम चालू आहे असें थॉमस यानें उत्तर केले; व त्या राजास त्यानें ख्रिस्ती संप्रदायाच्या उपदेश इतक्या कळकळीनें व सुंदर रीतीनें केला कीं, खुद्द राजा, त्याचा भाऊ आणि इतर पुष्कळसे लोक ख्रिस्ती बनले. (त्या वेळीं या आद्य संप्रदायप्रसारकानें काहीं अद्भुत चमत्कारहि करून दाखविले असें म्हटलें आहे.)

 ''नंतर कांहीं दिवसांनीं मझदइ राजाचा सेनापति सिफूर थॉमसकडे येऊन त्यानें आपली बायको व मुलगी यांनां बरें करण्याबद्दल विनंति केली. त्या विनंतीवरून सेंट थॉमस सिफूरबरोबर रथांत बसून मझदइ राजाच्या नगराला गेला. पाठीमागें गुंडाफर राजाच्या देशांतील ख्रिस्ती बनलेल्या लोकांची व्यवस्था पहाण्याकरितां त्यानें आपला हस्तक झँथिपॉस यास नेमिलें. तिकडे मझदइ राज्याच्या टर्टिआ राणीनें व मिग्डोनिआ नांवाच्या उच्च घराण्यांतील स्त्रीनें सेंट थॉमसच्या उपदेशावरून ख्रिस्ती पंथ स्वीकारिला. त्यामुळें मझदह राजाला फार क्रोध येऊन त्यानें सेंट थॉमसला फांशीची शिक्षा सांगितली, व चार शिपायांनीं त्याला नगराबाहेर एका पर्वतावर नेऊन भाल्याच्या टोंकांनीं भोंसकून ठार मारिलें. सेंट थॉमसला प्राचीन राजांच्या श्मशानभूमींत पुरण्यांत आलें, परंतु त्याच्या शिष्यांनीं गुप्तपणानें त्याची हाडें तेथून काढून पाश्चात्त्य देशांत नेलीं.''

सातव्या शतकानंतरच्या लेखकांनीं कलमिन, कलमिट, कलमेन अथवा करमेन अशीं अनेक नांवें जेथें हा आद्यसंप्रदायप्रसारक मारला गेला त्या शहराचीं म्हणून दिली आहेत. परंतु सदरहू शहर आज निश्चितपणें हुडकून काढण्याचे सर्व प्रयत्न निष्फळ झाले आहेत. या गोष्टीसंबंधाच्या सातव्या शतकापूर्वींच्या ज्या निरनिराळ्या हकीकती सापडतात त्यांत सेंट थॉमसच्या आत्मयज्ञाचें ठिकाण प्रत्यक्ष नांवानिशीं कोठेंच सांगितलेलें नाहीं. तेव्हां कलमिन हें शहर केवळ कल्पित असून त्याचें भौगोलिक अस्तित्व नकाशावर सिद्ध करणें शक्य नाहीं. सेंट थॉमस ज्या बंदरांत उतरला त्या बंदराचीं सँडरूक, अँड्रापोलिस वगैरे जीं नांवें देण्यांत आलीं आहेत तींहि कल्पित आहेत. सेंट थॉमसची ही सर्व गोष्टच कल्पित दिसते व तींतील भौगोलिक नांवेंहि कल्पित आहेत. इतिहासकाराच्या दृष्टीनें या एकंदर हकीकतींत तथ्य इतकेंच आहे कीं, गोडोफेरस राजाचें नांव इतकें प्रसिद्ध झालें आहे त्या अर्थीं कोणी तरी ख्रिस्तसंप्रदायप्रसारक या इंडो-पार्थियन राजाच्या कारकीर्दींअत आले असावेत. गोंडोफेरस राजा व सेंट थॉमस हे समकालीन होते त्यामुळें उपर्युक्त संप्रदायप्रसारकांमध्यें सेंट थॉमस असणें असंभवनीय नाहीं. तथापि गोंडोफेरस राजा ज्या प्रांतावर राज्य करीत होता तेथें ख्रिस्ती समाजाचा त्यानंतर कांहींच मागमूस लागत नाहीं. शिवाय मद्रास जवळ सेंट थॉमस मौंट येथें सदरहू आद्य संप्रदाय प्रसारक मारला गेला अशी जी अख्यायिका आहे ती सत्य असल्यास त्याला मझदईंच्या राज्यांत शिक्षा झाली असणें शक्य नाहीं. या एकंदर हकीकतीचा विचार करून बिशप मेडिकॉट यानें आपलें असें मत दिलें आहे कीं, सेंट थॉमस प्रथम गोंडोफेरस राजाच्या दरबारीं जाऊन नंतर दक्षिण हिंदुस्थानांत गेला असावा.

मद्रासनजीक सॅन थॉम या नांवाने पोर्तुगीज लोकांनां पूज्य असलेलें जे मैलापूर येथे ख्रिस्ती उपासनामंदिर आहे. आणि मलबार किना-यावर सेंट थॉमस मारला गेला व नंतर तेथील ख्रिस्त्यांचा छळ करून नायनाट करण्यांत आला या संबंधानें ज्या हकीकती प्रसिद्ध आहेत, त्यांतहि कांहीं ऐतिहासिक सत्य दिसत नाहीं. फार तर काय, सेंट थॉमस हा खरोखर मारला गेला होता कीं नव्हता याचीच मुळीं शंका येते. कारण, हेराक्लीऑन दि ग्रॉस्टिक नांवाचा एक प्राचीन ग्रंथकार म्हणतो की सेंट थॉमस याचा शेवट शांततेनें झाला. तथापि दक्षिण हिंदुस्थानांत ख्रिस्ती संप्रदायाचा प्रसार फार पूर्वीं म्हणजे तिस-या शतकापासून झालेला आहे, हें मात्र खरें, असें व्हिन्सेंट स्मिथ म्हणतो.

अ खे र चे इं डो-ग्री क रा जे.- रानटी लोकांचे व पार्थियन लोकांचे हिंदुस्थानावर हल्ले होऊं लागल्यासून पुढें सुमारें दोन शतकें हिंदुस्थानच्या वायव्य सरहद्दीवरील पंजाब व त्याच्या शेजारचा प्रांत, काबूल नदीचें खोरें व सुवात खोरें या भागांवर लहान लहान ग्रीक राजांचा अंमल होता. ते पार्थियन सम्राटाचे मांडलिक असत किंवा स्वतंत्र असत. तथापि त्या सर्वांनां रूप्याचीं व ब्राँझचीं नाणीं पाडण्याचा अधिकार असे. या इंडो-ग्रीक राजांपैकीं शेवटचा राजा हर्मैंऑस याचा युएचि अथवा कुशान जातीच्या लोकांचा मुख्य पहिला कडफिसेस यानें इ. स. ४० च्या सुमारास पराभव करून काबूल प्रांत आपल्या युएचि साम्राज्यास जोडला. या युएचि मुख्यानें नाणीं पाडलीं त्यांवर प्रथम ग्रीक राजा हर्मैंऑस याचा मुखवटा व नंतरच्या नाण्यांवर सुप्रसिद्ध रोमन बादशहा ऑगस्टस याचा मुखवटा काढलेला होता. पण अखेर त्यानें एका बाजूला हिंदी नंदीचें व दुस-या बाजूला बॅक्ट्रियन उंटाचें चित्र असलेलीं नाणी पाडलीं.

येणेंप्रमाणें नाणीं, पदकें इत्यादि पुराव्यांवरून त्या काळच्या इतिहासाची रूपरेषा बरीच स्पष्टपणें कळते, आणि प्रथम ग्रीक संस्कृतीच्या लोकांचा अंमल होता तो नष्ट करून मध्य आशियांतील रानटी जातीच्या लोकांनीं आपला अंमल तेथें बसविला ही गोष्ट सिद्ध होते.

ग्री क सं स्कृ ती चा हिं दु स्था ना व र प रि णा म.- प्राचीन ग्रीक संस्कृतीचा आधुनिक पाश्चात्त्य संस्कृतीवर झालेला अपरिमित परिणाम मनःश्चक्षूपुढें स्पष्ट असलेल्या यूरोपीय इतिहासकारांनीं, हिंदुस्थानच्या सरहद्दीवरील भागावर ग्रीकांचा अंमल होता त्या अर्थीं हिंदु संस्कृतीवर देखील ग्रीक संस्कृतीचा फार परिणाम झाला असला पाहिजे असें ठाम मत दिलेलें आहे. हरमायेसी यानें तर असें पराकोटीचें मत ठोकून दिलें आहे कीं, हिंदुस्थानांतील पुढील सर्व प्रगति अलेक्झांरनें स्थापन केलेल्या संस्थांचें अप्रत्यक्ष फळ आहे; व चंद्रगुप्त मौर्य यानें सिल्यूकस निकेटार याचें सार्वभौमत्व कबूल केले होतें. हें मत वास्तविक ऐतिहासिक माहितीशीं इतकें विसंगत आहे कीं, तें खोडण्याकरितां अधिक शब्द खर्ची घालण्याची मुळींच जरूर नाहीं. तथापि हिंदुस्थानावर ग्रीक संस्कृतीचा कांहीं थोडासा परिणाम खास झालेला आहे असें मानणारे बरेच इंग्रज आहेत; म्हणून त्याचा येथें थोडक्यांत परामर्ष घेऊं.

व्हिन्सेंट स्मिथच्या मतें अलेक्झांडरच्या स्वारीचा हिंदुस्थानावर म्हणण्यासारखा कांहीच परिणाम झालेला नाही. अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर वीस वर्षांनीं सिल्यूकस निकेटार यानें सिंधु नदीच्या पूर्वेकडील अलेक्झांडरनें जिंकलेला प्रदेश परत मिळविण्याचा प्रयत्न केला, परंतु तो फुकट गेला. इतकेंच नव्हे तर चंद्रगुप्त मौर्य यानें सिंधु नदीच्या पश्चिमेकडील प्रदेशाहि अलेक्झांडरनें नेमलेल्या अधिका-यापासून परत जिंकून घेतला. सिल्यूकसचा वकील मिगॅस्थिनीझ यानें हिंदु समाजचें जें चित्र रेखाटलें आहे त्यावरून, हिंदु संस्कृतीवर इराणी संस्कृतीचा कांहीं परिणाम झाला होता पण ग्रीक संस्कृतीचा मुळीच झाला नव्हता, असें स्पष्ट दिसतें. अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर ऐशीं नव्वद वर्षें मौर्य सम्राटांच्या पराक्रमामुळें हिंदुस्थानांत कोणाहि परकीयांचा प्रवेश झाला नाहीं. अशोक सम्राटानें तर अँटायोकस व टॉलेमी यांनां बौद्ध संप्रदायाचा पुण्य उपदेश माहित करून देण्याची फार उत्सुकता दाखविलेली दिसते; तथापि ग्रीक कल्पना ग्रहण करण्यासंबंधानें त्यानें तशी तयारी दाखविलेली आढळून येत नाही. मौर्यांच्या वेळी हिंदी चित्रकला व सांचकाम यांवर हेलेनी अलेक्झांड्रियन नमुन्यांचा कांहीं परिणाम झालेला आहे; परंतु एकंदरीत ग्रीक संस्कृतीचा हिंदू संस्कृतीवर कांही थोडा वरवर परिणाम झालेला असला तरी हिंदु संस्कृतीच्या महत्त्वाच्या भागांवर कांहीच परिणाम झालेला नाहीं.

 सिल्यूकस निकेटारनंतर बहुतेक शंभर वर्षे दुसरा कोणीहि ग्रीक राजा हिंदुस्थानावर हल्ला करण्यास धजला नाही. पुढें ख्रि. पू. २०६ च्या सुमारास अँटायोकस दि ग्रेट यानें अफगाणिस्थानवर चाल करून कंदाहार व सीस्तान येथील स्थानिक राजांपासून कांही करभार वसूल केला. पण या स्वारीचा हिंदुस्थानच्या संस्कृतीवर कांही परिणाम होणें शक्य नव्हतें. त्यानंतर ख्रि .पू. १९०-१७४ च्या दरम्यान डिमीट्रिअस युक्राटिडीझ व मिनँडर यांनी हिंदुस्थानावर स्वा-या केल्या. ते देशाच्या अंतर्भागात बरेच शिरले होते, परंतु त्यांचेहि हिंदुस्थानांत वास्तव्य अल्पकालच झाल्यामुळें खोल रूजलेल्या हिंदु संस्कृतीवर त्यांचा कांहीं महत्त्वाचा परिणाम झाला असेलसें शक्य दिसत नाही. एका हिंदु ज्योतिषशास्त्रज्ञानें आपल्या ग्रंथांत ग्रीकांनां 'दुष्ट पराक्रमी यवन' असें म्हटलें आहे. अलेक्झांडर व मिनँडर यांनां हिंदू लोक मोठे लढवय्ये पण रानटी राजे मानीत असत. त्यांच्यापासून कांही शिकण्यासारखें आहे असें त्यांनां मुळीच वाटत नव्हतें.

सामान्यतः पौरस्त्य लोक पाश्चात्यांपासून शिकण्याची तयारी क्वचितच दाखवितात. हिंदू लोकांनीं मूर्तिकला व नाट्यकला या बाबतींत यूरोपीयांपासून कांहीं कल्पना उचलल्या, परंतु त्या परकी म्हणून ओळखल्या न जाव्या याकरितां त्यांचें मूळ हिंदु कलेशीं इतकें बेमालूम मिश्रण करून दिलें आहे कीं, चांगल्या विद्वान टीका कारांनाहि त्यांतील परकीय अंश ओळखणें कठिण जातें. पंजाब व आसपासचा प्रदेश यांवर ग्रीकांची सत्ता डिमीट्रिअस (ख्रि.पू. १९०) पासून हर्मैऑस कुशानांकडून पदच्युत होईपर्यंत (अजमासें इ. स. ४०) सुमारें दोन शतकें होती. या काळांत मात्र या प्रांतावर ग्रीक संस्कृतीचा परिणाम झाल्याच्या खुणा सांपडाव्या असें वाटतें. परंतु संशोधनाअंतीं अशा खुणा फार अल्प व क्षुल्लक प्रकारच्या आढळतात. ग्रीक नमुन्याच्या नाण्याशिवाय परकीय अंमलाची कोणतीहि खूण तेथें नाही असें म्हटलें तरी चालेल. ग्रीक भाषेंतले शिलालेखहि अद्याप सापडलेले नाहींत. ग्रीक शिल्पकला हिंदुस्थानांत शिरल्याचा मुळींच पुरावा अद्याप मिळालेला नाहीं. पहिल्या अँझेसच्या वेळचे (ख्रि. पू. ८०) आयोनिक खांब असलेले एक देवालय तक्षशिला येथे सांपडले आहे. परंतु त्या इमारतीची बांधणी ग्रीक नमुन्यावर नाहीं. केवळ शोभेकरितां परकी नमुन्याचे खांब बसविलेले आहेत एवढेंच इंडो-ग्रीक मूर्तिकलेचे नमुने अँझेसच्या वेळचेच आहेत. त्याखेरीज डिमीट्रिअस, युक्राटिडीझ व मिनँडर यांच्या वेळचा एकहि नमुना नाहीं अलेक्झांडरच्या काळासंबंधानें तर बोलावयासच नको. पेशावरच्या आसपासच्या गंधार नामक प्रदेशांतले मूर्तिकलेचे नमुने अलीकडल्या ग्रीकोरोमन कलेचे आहेत. हिंदु वाङ्‌मयावर व शास्त्रावर या काळांत झालेला परिणाम क्वचितच आढळतो. ग्रीकोरोमन संस्कृतीचा हिंदु संस्कृतीवर झालेला महत्त्वाचा परिणाम पुढील काळांतला आहे. तात्पर्य या इंडोग्रीक काळांत ग्रीक संस्कृतीचा हिंदुस्थानावर फारसा परिणाम झाला नाहीं हें उघड आहे.