प्रस्तावनाखंड : विभाग तिसरा. बुद्धपूर्वजग
प्रकरण ५ वें.
वेदकालांतील शब्दसृष्टि.
नक्षत्रांचें मूळ.- हिंदुस्थानांतील लोकांनां नक्षत्रांचें ज्ञान कसें झालें याबद्दल प्रत्यक्ष पुरावा उपलब्ध नाही हें आपण पाहिलेंच आहे. ॠग्वेदाच्या पूर्व भागांत ही नक्षत्रें तारे म्हणून आलेलीं आहेत. ॠग्वेदसंहितेच्या मागाहून झालेल्या भागांत यांपैकी तिहीचींच नांवें आलीं आहेत. यजुर्वेद व अथर्ववेद यांमध्यें मात्र संपूर्ण नक्षत्रांची नांवें आली आहेत. वैदिक कालच्या आर्य लोकांनां ज्योतिषविषयक इतर गोष्टीची माहिती फार थोडी होती. यामुळें चंद्रगृहभूत सत्तावीस नक्षत्रांचा शोध या वैदिक ॠषीनां लागला असल्यास ती गोष्ट पाश्चात्त्यांस थोडीशी आश्चर्य करण्यासारखी वाटतें. परंतु ही नक्षत्रें ठरविणें फार सोपें आहे ज्या ता-यांची किंवा तारकसमूहाची चंद्राशी युति होते तो तारा किंवा तारकसमूह निवडून काढला म्हणजे झालें अशी स्थिति असल्यानें स्वत:च्या बुद्धीनें वैदिक ॠषीनी नक्षत्रे शोधून काढणें अशक्य आहे असें म्हणणें पुराव्याच्या अभावीं अयोग्य होईल पण अरबस्थान व चीन यांमध्यें अठ्ठावीस नक्षत्रांची अथवा नक्षत्रपुंजांची 'मनाझिल् अ‍ॅप्ड सिउ' या नांवाची नक्षत्रचक्रे होतीं ही गोष्ट मनांत आणली म्हणजे हा नक्षत्रज्ञानाचा प्रश्न भानगडीचा होऊन बसतो. 'मनाझिल्' चा उपयोग अरबी भाषेंत सुसंगतपणें केला जातो. या नक्षत्रांवरुन अरबी लोकांचे पंचांग तयार केलें जातें व या नक्षत्रांचीं ठिकाणें त्या लोकांनीं जी निश्चित केली आहेत तीं चंद्र राशिचक्रांतील नक्षत्रांची स्थानें जशीं असावीत तशीं आहेत. तेव्हां हिंदुस्थानांतील आर्य लोकांनी अरबी लोकांपासून हें नक्षत्रज्ञान घेतलें अशी कल्पना करतां येईल. पण ही कल्पना बरोबर होणार नाहीं. कारण, 'मनाझिल्' च्या अस्तित्वाचा पुरावा नक्षत्रांच्या अस्तित्वाच्या पुराव्याहून बराच मागाहूनचा आहे. जुन्या करारांतील 'मझॅराथ' किंवा मॅझॅलाथ हें कदाचित् चांद्र नक्षत्रचक्र असूं शकेल हें येथें लक्षांत ठेवलें पाहिजे. जर्गेस म्हणतो की अरबी नक्षत्रज्ञान हिंदुस्थानांतील लोकांपासूनच अरबी लोकांनी घेतलें. पण ही गोष्ट मुळींच शक्य नाही. बिओ नांवाचा एक चिनी पंडित होऊन गेला. त्यानें १८३९ सालापासून १८६१ पर्यंत कांही लेख लिहून त्यांत असें सिद्ध केलें आहे कीं आर्यलोकांनी नक्षत्रें चिनी लोकांच्या 'सिउ' वरुन घेतली. ही चिनी नक्षत्रें बिओच्या मतानें मूळची चांद्रनक्षत्रेच नव्हती. त्याचें असें मत होतें कीं, ही नक्षत्रें म्हणजे विषुववृत्तावरील तारे होत; व अर्वाचीन ज्योतिषांतल्याप्रमाणें हे तारे यांच्या भोंवतींच्या ता-यांची तुलना करण्याचें साधन म्हणून असत. अशा प्रकारचे चोवीस तारे इ.स. पूर्वी २३५७ च्या सुमारास विषुववृत्ता जवळ असल्यामुळें व या चोवीस ता-यांचे विषुवांश व ज्या ता-यांनीं चिनी ज्योतिष्याचें लक्ष वेधून घेतले त्या कांही सदोदित दिसणा-या ध्रुवाभोवतीच्या नक्षत्रांचें विषुवांश सारखेच होते म्हणून निवडले गेले. पुढें इ.स.पूर्वी ११०० साली त्या कालचे विषुवदिन व अयनदिन ओळखण्यासाठीं चार नवीन ता-यांची भरती करण्यांत आली. त्याचें असें मत होतें की ही ता-यांची यादी कृत्तिका (मा ओ) नक्षत्रापासून सुरु झाली. कारण हेंच नक्षत्र ख्रिस्ती शकापूर्वी २३५७ सालीं मेषविषुवाच्या वेळीं होतें. वेबरनें एका विस्तृत निबंधांत या मुद्दयावर टीका करुन असें प्रतिपादन करण्याचा प्रयत्न केला आहे की, 'सिउ' बद्दलचा चिनी वाङमयाचा पुरावा अलीकडचा आहे. तो ख्रिस्तपूर्व तिस-या शतकाच्या पूर्वीचाहि नाही. हें वेबरचें शेवटचें म्हणणें कदाचित् बरोबर नसेल, पण बिओच्या प्रमेयाविरुद्ध जे मुद्दे आहेत तेच मुद्दे व्हिटनेनें पुन्हां जोरानें मांडले असून तो असें म्हणतो कीं, 'सिओ' हे मुळांत चांद्र नक्षत्रांपासून निघाले नाहींत असें जें बिओ म्हणतो तें निराधार होय. हें म्हणणें हिंदी ज्योतिषज्ञान चिनी लोकांकडून आलें हें मत जोरानें प्रतिपादन करणा-या 'लिओपोल्ड डी सौसुरे' ला सुद्धां मान्य आहे. पण त्याचें 'हिंदी ज्योतिषांतील चांद्र नक्षत्रें चिनांतून आली' हें मत व त्यासंबंधाचें मुद्दे ओल्डेनबर्गनें खोडून काढले आहेत. त्यानें असें सिद्ध केलें आहे कीं, नक्षत्रमालेचा आरंभ 'मा ओ' म्हणजे कृत्तिका नक्षत्रापासून नाहीं. आतां शेवटी एकच मुद्दा राहिला तो हा की या तिहींचा म्हणजे नक्षत्रें, मनाझिल् व सिउ यांचा उगम बाबिलोनियामध्यें असेल. होमेलनें अलीकडील शोधावरुन असें सिद्ध केलें आहे कीं, कृत्तिकादि चोवीस नक्षत्रांचें चांद्रनक्षत्रचक्र बाबिलोनियामध्यें मानीत होते. पण थीबोनें जे शोध केले आहेत त्यांवरुन त्याचें असें मत झालें आहे की, हा होमेलचा शोध चुकीचा आहे. उलटपक्षीं वेबर, व्हिटनें, झिमर व ओल्डेनबर्ग या सर्वांचें असें मत आहे कीं, बाबिलोनियांत चांद्र नक्षत्रचक्राचा उगम आहे. हेंच मत तूर्त ग्राह्य धरलें पाहिजे. कारण बाबिलोनियन संस्कृतीची छाप वैदिक वाङ्मयांत सर्वत्र दिसून येते. उदाहरणार्थ. महापुराची कथा बाबिलोनियन कथेवरुन घेतली आहे, व 'वेदांतील' आदित्य व 'मना' हे शब्द देखील त्या वाङ्मयावरुनच घेतले असावेत असें मानण्यास आधार आहे.
५विधु.- वैदिक कालानंतरच्या ग्रंथांतल्या वाङ्मयाप्रमाणें ॠग्वेदांत (१०.५५,५) एका ठिकाणी याचा चंद्र असा अर्थ आला आहे. व त्या ठिकाणीं अनेकांमध्ये एकटा हिंडणारा असें त्याला म्हटलें आहे.
६वेन.- ॠग्वेदामध्यें (१०.१२३) लो. टिळकांच्या मतें याचा अर्थ शुक्रग्रह असा असावा. पण हा अर्थ मॅकडोनेलच्या मतें चुकीचा आहे. शंकर बाळकृष्ण दीक्षित यांनीं टिळकांचें मत आपलें मत न देतां उद्धृत केलें आहे (ज्योतिर्विलास).
७सूर्य.- वैदिक कथांमध्यें व धर्मामध्यें सूर्याचें बरेंच महत्त्व वर्णिले आहे. हें महत्त्व हिंदुस्थानांतील निसर्गस्थितीत सूर्याचे जे महत्त्व आहे त्याला अनुरुप असेंच आहे. ॠग्वेदामध्यें सूर्यांचें वर्णन तो परोपकारी आहे असें आलेलें आहे, व हिमालयाच्या थंड भागातूंन जे आर्यलोक आले त्यांनां सूर्य असा वाटणें ह्यांत अस्वाभाविक असें कांहीच नाहीं. त्यांच्या उष्णतेबद्दल ॠग्वेदांतील कांही सूक्तांत त्याचप्रमाणें अथर्ववेद व ब्राह्मण ग्रंथांत वारंवार उल्लेख आलेले आहेत. ॠग्वेदांतील एका कथेंत इंद्रानें सूर्याचा पूर्ण पराजय करुन त्याचें चक्र हरण केलें असें वर्णन आलेलें आहे. विजेच्या पावसानें सूर्याला जो प्रतिबंध होतो त्याला उद्देशून हें वर्णन असावें. ऐतरेय ब्राह्मणांत एक साधीभोळी कल्पना आलेली आहे. ती अशीं कीं, सूर्याच्या एकाच बाजूला प्रकाश आहे व तो जातो त्याच रस्त्यानें पश्चिमेकडून पूर्वेकडे परत येतो, पण असें करतांना तो आपली दुसरी बाजू पृथ्वीकडे करतो व त्यामुळें आकाशांतल्या ता-यांनां रात्रीं तेज:पुंज करितो. ॠग्वेदामध्यें सूर्य खालीं पडत नाहीं म्हणून आश्चर्य प्रकट केलें आहे. ॠग्वेदामध्यें ग्रहणाबद्दल अनेक उल्लेख आलेले आहेत. एका ठिकाणी असें म्हटलें आहे कीं, स्वर्भानुराक्षस हा सूर्याला अंधकारानें ग्रासून टाकतो व अत्रि सूर्याचा प्रकाश परत त्याला आणून देतो. दुस-या एका ठिकाणीं हेंच अद्भुत अत्रीच्या कुटुंबांतल्या मंडळींनी केलें असें म्हटलें आहे. अथर्ववेदामध्यें राहूचा सूर्याशी असलेल्या संबंधाचा प्रथमच उल्लेख आलेला आहे. इंद्रानें सूर्याचा पराजय केला अशी जी कथा आहे तिचा उलगडा ग्रहणाच्या गोष्टींनें करतां येईल. दुस-या दोन ठिकाणींहि असा उलगडा होणें शक्य आहे. लुडविगनें असें प्रतिपादिलें आहे कीं, ॠग्वेदाच्या वेळी सूर्याचें चंद्राकडून जें पिधान होतें त्यामुळें ग्रहण होतें ही गोष्ट ठाऊक होती. त्याचप्रमाणें सूर्य पृथ्वीभोंवती फिरतो ही गोष्टहि त्यांत नमूद केलेली आहे. इतकेंच नव्हे तर, तो असेंहिं प्रतिपादन करतो कीं, ख्रिस्तीशकापूर्वी १०२९ साली जें ग्रहण झालें त्याचाच उल्लेख ॠग्वेदामध्यें आलेला आहे. ही सर्व मतें व्हिटनेनें खोडून काढलेलीं आहेत. सूर्य हा कालकर्ता असून त्याच्या गतीनें ३६० दिवसांचे वर्ष ठरतें. वैदिक वाङ्मयांत हेंच सौरवर्ष (संवत्सर) व्यवहारांत प्रमाण गणलें आहे. या सौरवर्षाचे दोन भाग कल्पिले आहेत. एक उत्तरायण व दुसरें दक्षिणायन. ज्या वेळीं सूर्य उत्तरेकडे जावयास निघतो तें उत्तरायण व तो उत्तरायणांतून दक्षिणेकडे जावयास निघतो तें दक्षिणायन असें मानीत असत याबद्दल शंका नाहीं. कारण तसा उल्लेख स्पष्ट भाषेंत कौषीतकि ब्राह्मणांत आलेला आहे.
