प्रस्तावनाखंड : विभाग तिसरा. बुद्धपूर्वजग

प्रकरण ५ वें.
वेदकालांतील शब्दसृष्टि.    
                
नक्षत्र व कालविज्ञान.- (१) सध्याच्या महिन्यांच्या नांवांवरुन हीं नांवें पद्धतशीर रीतीनें प्रचारांत केव्हां आली तो काल ठरविण्याचा प्रयत्न कांही लोकांकडून झालेला आहे. सर वुइल्यम जोन्स याला ही कल्पना आली. बेंटलेनें श्रावण म्हणजे उदगयनारंभ काल होय अशी कल्पना करुन महिन्यांचीं नांवे ख्रिस्ती शकापूर्वी ११८१ वर्षांच्या पूर्वी प्रचारांत आलेली नसावीत असा तर्क बांधिला. पण त्याची मूळ कल्पना साधार नव्हती. वेबरचें असें मत होतें कीं अशा त-हेनें कालगणना करणें शक्य आहे पण व्हिटनेनें खात्रीलायक रीतीनें असें सिद्ध केलें आहे की, ही गोष्ट, म्हणजे महिन्यांच्या नांवावरुन त्यांचा उपयोग, केव्हां करुं लागले या कालाचा निर्णय करणें अगदीं अशक्य कोटींतील आहे. थिबोचेहि असेंच मत आहे. महिन्यांची बाराच नांवे ठरली याचें कारण ब्राह्मण ग्रंथांत व्यक्त झालेली लोकांची कसेंतरी करुन चांद्र व सौर मासांचा मेळ घालण्याची इच्छा होय. पण सत्तावीस नक्षत्रांतून पौर्णिमेच्या रात्रीशीं संबंद्ध असलेल्या बारा नक्षत्रांच्या निवडीला कालद्दष्टया बिलकुल महत्त्व नाहीं. कारण पौर्णिमा फक्त बारा नक्षत्रांतच पडत असे व इतर नक्षत्रांत येत नसे असें बिलकुल नाही. सत्तावीस नक्षत्रांपैकी प्रत्येक नक्षत्रांत पौर्णिमा कांही एका ठराविक क्रमानें पुन:पुन्हां येत असते.

(२) नक्षत्रांच्या ज्या याद्या संहिताग्रंथांतून आलेल्या आहेत त्या सर्वांचा आरंभ कृतिका नक्षत्रापासूनच झालेला आहे. तेव्हां फार तर एवढें म्हणतां येईल की कृत्तिकेलाच अग्रपूजेचा मान देण्यास कांही विशेष कारण असलें पाहिजे. पण मागाहून जी नक्षत्रांची यादी झालेली आहे तींत अश्विनी हें नक्षत्र सर्व नक्षत्रांच्या शिरोभागी आलेलें आहे. याचें कारण असें होते कीं ही यादी जेव्हां तयार झाली तेव्हां म्हणजे इ.स. च्या ६ व्या शतकांत वसंत संपात रेवती व अश्विनी यांच्याजवळ (ज्याला झीटापिशियम म्हणतात त्या ता-याजवळ) होत असे. यावरुन वेबरनें असें मत बनविलें की कृत्तिकाहि अशाच कारणाकरितां नक्षत्राच्या अग्रभागीं ठेविली गेली असली पाहिजे व ही कृत्तिकागत वसंत संपाताची वेळ ख्रिस्ती शकापूर्वी तीन हजार वर्षे ही असावी असें गणितानें ठरविलें आहे. मुख्य हरकत म्हणजे नक्षत्राशीं चंद्राचा संबंध नसून फक्त सूर्याचाच संबंध आहे अशी तेव्हांची कल्पना होती हें गृहीत धरावें लागतें ही होय. थीबो व ओल्डेनबर्ग हे दोघेहि वसंतसंपाताचा कृतिकेशी संबंध जोडण्याच्या अगदी विरुद्ध आहेत. याकोबीने असा एक मुद्दा पुढें आणला आहे की, ॠग्वेदांत (७.१०३;१०,८५) वर्षाकालाचा आरंभ व उदगयन हे नवीन वर्षाचा आरंभ व जुन्या वर्षाचा शेवट दर्शवितात व नवीन वर्षाचा आरंभ फल्गुनी नक्षत्रांत उदगयनाच्या वेळी होत असे. शिवाय तैत्तिरीय ब्राह्मण ग्रंथांतील देवनक्षत्रें व यमनक्षत्रें यांतील भेद हा सूर्य व नक्षत्रें यांचा संबंध होता या प्रकारच्या आपल्या मतास पोषक आहे असें त्याचें म्हणणें आहे. पण हें मत फारसें ग्राह्य दिसत नाही. ज्या ॠग्वेदांतील वचनांचा याकोचीनें हवाला दिला आहे त्या वचनांचा याकोबी म्हणतो त्याप्रमाणें अर्थ होत नाहीं असें मॅकडोनेल म्हणतो व त्याला कारण देतो की, तसा अर्थ होण्यास द्वादश याचा बारा भाग म्हणजे एक वर्ष असा सर्वसंमत अर्थ न घेतां बारावा महिना असा अर्थ घ्यावा लागेल. शिवाय नक्षत्रांचा संबंध सूर्याशीं लावून नक्षत्रांच्या विभागणीचा समाधानकारक उलगडा करतां येत नाही. कृत्तिका नक्षत्र अग्रभागी ठेवण्याचें कारण त्या वेळीं वसंतसंपात होता हें जरी कबूल केलें तरी व्हिटने व थीबो यांच्या मतें माघांत दक्षिणायन होतें असें विधान करणा-या वेदांगज्योतिषावरुन येणारा जो काल तोच कृत्तिका नक्षत्राला नक्षत्रमालेच्या आरंभी घालण्याचा काल असावा. कृत्तिकेंत वसंतसंपाताची कल्पना चुकीनें केलेली असावी असें त्यांचें मत आहे.

(३) माघामध्यें दक्षिणायन सुरु होतें या म्हणण्याला ब्राह्मण ग्रंथाचा आधार आहे. कारण कौषीतकि ब्राह्मणांत (१९.३) हें दक्षिणायन माघांतील अमावास्येस सुरु होतें असें स्पष्ट म्हटलें आहे (माघस्यामावास्यायां). आतां हा दक्षिणायनाचा आरंभ टीकाकार म्हणतात त्याप्रमाणें तैष्याच्या पौर्णिमेनंतर सुरु होणा-या पूर्णिमांत महिन्याच्या मध्यंतरीं असलेल्या अमावास्येला असो किंवा अमांत महिना धरुन माघांतल्या पौर्णिमेच्या अगोदरच्या अमावास्येस (हें अधिक शक्य आहे) असो हा मुद्दा फारसा महत्वाचा नाही. परंतु माघांत दक्षिणायन होतें एवढया माहितीवरुन खालीं दिलेल्या त-हेनें वरील नक्षत्रकाल ठरविणें शक्य आहे. एके काळीं रेवतीच्या शेवटच्या भागांत हा वसंत संपाताचा बिंदु होता असें मानिलें तर विषुवचलनाचें गणित करुन ज्या दक्षिणायनप्रसंगी अयनबिंदु श्रविष्ठांत असे त्या माघांतील दक्षिणायनाशी जुळणारी अशी वसंतसंपाताची स्थिति कोणत्या वेळी होत असे हें आपणांस ठरवितां येते. केवळ शास्त्रीय उपपत्तीच्या द्दष्टीनें विचार केला तर हा वसंतसंपात भरणीच्या तृतीय चरणांतच येतो. कारण हा तृतीय चरण श्रविष्ठा नक्षत्रापासून सहा नक्षत्रें व तीन चरण इतक्या अंतरावर आहे. हा तृतीय चरण व अश्विनीचा आरंभ यांतील अंतर एक नक्षत्र व तीन चरण इतकें म्हणजे २३० २० इतकें आहे (२७ नक्षत्रें म्हणजे ३६०० ).इसवी सन ४९९ हें वर्ष सुरुवातीचा काल म्हणजे रेवतींत वसंत असल्याचा काल धरुन (हाच वराहमिहिराचा निश्चित काल होय) जोन्स यानें माघांतल्या दक्षिणायनाशीं जुळता असलेला वसंतसंपात इसवी सनापूर्वी ११८१साली येतो असें ठरविलें (हें अर्थात् एका अयनांशाबरोबर ७२ वर्षे असें प्रमाण धरुन ठरविलें). प्रॅट यानें अयनांशाचें हेंच प्रमाण धरुन व ज्योतिषविषयक सिध्दांतांत निश्चित केलेली मघा नक्षत्रांतील योगता-याची स्थिति आधारभूत धरुन ठरविलेला काल वरीलप्रमाणेच आहे. डेविस व कोलब्रूक यांनीं चित्रांतील योगतारा (या ता-याची स्थिति निश्चित नसून निरनिराळया ग्रंथांत तीन अंशांपर्यंतचा फरक आहे) आधारभूत धरुन गणित केलें व या गणितानें इसवी सनापूर्वी १३९१ हा काल आला. परंतु ख्रिस्तपूर्व बारावें शतक हें वेदांगज्योतिषग्रंथांमधील वेधाचा काल म्हणून जरी ब-याच जणांनां मान्य झाले आहे तरी या गणिताला किती महत्व द्यावें याबद्दल शंकाच आहे. व्हिटनेनें हें दाखविलें आहे की पूर्वीच्या नक्षत्रांची स्थानें व मागाहून ठरविलेल्या प्रत्येकी १३० ⅓ प्रदेश व्यापणा-या नक्षत्रांची स्थानें आकाशांत एकच आहेत असें म्हणतां येणार नाही. पूर्वी नक्षत्रांची निवड झाली ती आकाशाचे सारखे विभाग करण्यासाठी नसून चंद्राशीं ज्यांचा संयोग होतो तेच नक्षत्रसमूह निवडले गेले. आणि मागाहून या नक्षत्रांचे सारखे विभाग करण्याचा जो प्रयत्न झाला त्याचा असा परिणाम झाला कीं मागाहूनच्या नक्षत्रसमूहांत मुख्य धरलेले तारे त्यांच्या पूर्वीच्या नक्षत्रांतून अजीबात काढले गेले. शिवाय असेंहि म्हणतां येत नाही की उत्तरकालीन व्यवस्थेंत रवतीनक्षत्राच्या पूर्वमर्यादेवर असणारा तारा पूर्वीच्या व्यवस्थेतहि तेथेंच होता. कदाचित् त्या नक्षत्रपुंजांत पूर्वी तो तारा मुळींच नसेल. कारण जुन्या रेवतीशीं जुळणा-या चिनी व अरबी नक्षत्रपुंजांपासून तो फारच दूर आहे. तसेंच सुरुवातीचा काल अनिश्चित म्हणजे इसवी सन ४९९, इ.स. ५८२, इ.स. ५६० किंवा इ.स. ४९१ या चार प्रकारचा मानला जातो. शिवाय ही गोष्टहि लक्षांत ठेवली पाहिजे की संपातबिंदूची जागा केवळ निरीक्षणानें ठरवितां येण्यासारखी नाही व वैदिक कालच्या हिंदू ज्योतिष्यांचें निरीक्षण फारसें बरोबर होतें असेंहि म्हणतां येत नाहीं. कारण वर्षाचे दिवसहि त्यांनी बिनचूक ठरविलेले नसून वेदांगज्योतिषांत सुद्धां हे दिवस मोघम ३६० धरले आहेत, व सूर्यसिध्दांतकर्त्याला सुद्धां संपातचलनाची माहिती होती असें दिसत नाही. या सर्व कारणांनी अजमासें एक हजार वर्षांची चूक होण्याचा संभव आहे. ती चूक लक्षांत घेतां कौषीतकिब्राह्मणांत दिलेल्या माहितीवरुन एवढेंच अनुमान निघतें कीं त्यांत ग्रथित केलेलें निरीक्षण इ.स. च्या पूर्वी कांही शतकें असावें. हे अनुमान ब्राह्मणग्रंथांच्या संभाव्य कालाशी (इ.स. पूर्वी ८००-६००) जुळतें.